بررسی لایحه مقابله با محتوای خلاف واقع و واکنش‌های فضای مجازی

در روزهای اخیر، تصویب دو فوریت لایحه‌ای با عنوان «مقابله با انتشار محتوای خبری خلاف واقع در فضای مجازی» در مجلس شورای اسلامی، موجی از نگرانی و واکنش‌های انتقادی را در میان فعالان رسانه‌ای، کاربران فضای مجازی و صاحب‌نظران حقوقی و سیاسی برانگیخته است. این لایحه که ابتدا از سوی قوه قضائیه تدوین و به دولت ارائه شد و پس از آن به مجلس راه یافت، از همان ابتدای انتشار خبر آن، با واکنش‌هایی تند و نگران‌کننده درباره محدودسازی آزادی بیان، ایجاد مشکلات برای روزنامه‌نگاران و کاربران، و احتمال انسداد در مسیر گردش آزاد اطلاعات روبه‌رو شده است. بسیاری از منتقدان، از جمله فعالان رسانه‌ای سرشناس، از رئیس‌جمهور، مسعود پزشکیان، خواسته‌اند که این لایحه را از مجلس پس بگیرد و از تصویب نهایی آن جلوگیری کند.

یکی از مهم‌ترین ابزارهای مورد نظر طراحان این لایحه، تعریف سازوکارهایی برای جرم‌انگاری سریع انتشار اخبار بدون منبع در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌هاست؛ سازوکاری که در صورت اجرا، می‌تواند زمینه برخوردهای قضایی و امنیتی گسترده‌تری را با کنشگران فضای مجازی فراهم آورد.

در چنین فضایی، تحلیل داده‌محور و رصد نظام‌مند محتوای منتشرشده پیرامون این لایحه در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، می‌تواند درک بهتری از نحوه بازنمایی آن، واکنش‌های کاربران، فعالان رسانه‌ای، نهادهای مدنی و جهت‌گیری گفتمانی کنشگران مختلف ارائه دهد. همچنین بررسی پیامدهای احتمالی این لایحه برای آینده فضای مجازی در ایران، از منظر سیاست‌گذاری رسانه‌ای و حقوق عمومی اهمیت دارد.

افزایش چشمگیر بازتاب لایحه در شبکه‌های اجتماعی

بررسی آماری لایف‌وب نشان می‌دهد که در مدت زمان کوتاهی پس از تصویب لایحه، حجم بالایی از محتوا در شبکه‌های اجتماعی منتشر شده است. تنها در تلگرام بیش از ۱۳ هزار پیام در کانال‌های مختلف درباره این موضوع منتشر شده و بازدید این پیام‌ها از ۱۹ میلیون عبور کرده است. در توییتر (ایکس) نیز بیش از ۱۰ هزار توییت مرتبط منتشر شده که مجموع بازدید آن‌ها حدود ۶.۲ میلیون بار برآورد شده است. در پیام‌رسان ایتا نیز بیش از ۷ هزار محتوا با بازدیدی نزدیک به ۹۰۰ هزار مشاهده شده است.

این آمار حاکی از آن است که موضوع لایحه، از دایره محدود فعالان رسانه‌ای فراتر رفته و به یک دغدغه عمومی در میان کاربران بدل شده است. توزیع بازدید و حجم محتوا در بسترهای مختلف نیز نشان می‌دهد که با وجود رشد پلتفرم‌های داخلی، همچنان تلگرام و توییتر نقش محوری در بازتاب موضوعات اجتماعی و سیاسی ایفا می‌کنند.

سونامی واکنش‌ها پس از تصویب مجلس

اعلام ارسال لایحه دوفوریتی «مقابله با انتشار محتوای خلاف واقع» توسط رئیس‌جمهور در تاریخ ۳۱ تیر ۱۴۰۴، جرقه‌ای برای آغاز واکنش کاربران در فضای مجازی بود؛ اما روند داده‌ها نشان می‌دهد که حجم اصلی محتوا با شتابی چشمگیر از روزهای ابتدایی مرداد و به‌ویژه هم‌زمان با تصویب دو فوریت لایحه در مجلس در ۵ مرداد شکل گرفت. این جهش ناگهانی، به‌ویژه در کانال‌ها و گروه‌های تلگرام، بیانگر حساسیت بالای افکارعمومی نسبت به لایحه و نگرانی از محدودسازی آزادی بیان است. افزایش موازی واکنش‌ها در پلتفرم‌هایی مانند ایکس (توییتر سابق) و ایتا نیز نشان می‌دهد که این بازتاب محدود به یک بستر خاص نبوده و کل اکوسیستم رسانه‌ای فارسی‌زبان را دربرگرفته است.

برتری اصلاح‌طلبان در بازتاب رسانه‌ای لایحه

نمودار دایره‌ای مربوط به گرایش‌های سیاسی تولیدکنندگان محتوا، تصویری روشن از آرایش رسانه‌ای در واکنش به لایحه ارائه می‌دهد. جریان «منتقدان نظام و اصلاح‌طلبان» با سهم ۵۰ درصدی، به‌وضوح پررنگ‌ترین بازیگر این فضا بوده‌اند. سهم بالای این جریان در حالی ثبت شده که تنها ۳۷.۷ درصد از منابع در اختیار آن‌ها بوده، که نشان‌دهنده مشارکت و کنشگری فعال در بازتاب این موضوع است.

در سوی دیگر، جریان‌هایی مانند سلطنت‌طلبان و مخالفان مستقل نظام هرچند سهمی قابل توجه از منابع را در اختیار دارند، اما حضور آن‌ها در تولید محتوا نسبتاً کمتر بوده است. جریان حامیان انقلاب اسلامی نیز با هماهنگی میان منابع و تولید محتوا، عملکردی متوازن داشته و از منظر بهره‌وری رسانه‌ای وضعیت باثباتی را نشان می‌دهد. حضور کم‌رنگ قشر خاکستری جامعه نیز گواه آن است که گفتمان غالب در این ماجرا از سوی جریان‌های اصلی داخلی صورت گرفته‌است.

جمع‌بندی

آن‌چه از تحلیل داده‌ها برمی‌آید، آن است که لایحه «انتشار محتوای خلاف واقع» به‌سرعت توانسته افکار عمومی را درگیر خود کند. افزایش شتابان تولید محتوا پس از تصویب رسمی، نقش پررنگ جریان‌های منتقد و اصلاح‌طلب، و تمرکز واکنش‌ها در پلتفرم‌هایی مانند تلگرام و توییتر، همگی گواه بر آن‌اند که این موضوع از سطح یک لایحه در صحن مجلس، به یک مسئله اجتماعی و سیاسی تبدیل شده است.

این گزارش همچنین نشان می‌دهد که در عصر شبکه‌های اجتماعی، نحوه‌ی انتشار و مواجهه کاربران با مسائل حساس سیاسی، می‌تواند بستری برای تحلیل دقیق‌تر از ترکیب جریان‌های فعال، ابزارهای بازنمایی، و ظرفیت‌های تأثیرگذاری رسانه‌ای در جامعه ایران فراهم کند. این یافته‌ها می‌تواند برای سیاست‌گذاران، پژوهشگران ارتباطات و نهادهای رسانه‌ای قابل استفاده و توجه باشد.