نقد فیلم Orca – زیباییِ مقاومت

Orca یک درام ورزشی، بر اساس زندگی شخصی و ورزشی الهام اصغری است. فردی که اولین شناگر زن ایرانیِ دارای چهار رکورد گینس است. این فیلم که در جشنواره اجیال دوحه توانست جایزه بهترین فیلم از نگاه تماشاگران را به خود اختصاص دهد، اولین فیلم بلندی است که سحر مصیبتی آن را کارگردانی کرده. مهتاب کرامتی و طهورا ابوالقاسمی تهیه کنندگی آن را بر عهده داشتند.

به Orca که محصول ایران و قطر است، مجوز اکران داده نشد. بنابر این نخستین بار در سال ۱۴۰۲ در آمریکایی شمالی به اکران درآمد. ترانه علیدوستی به عنوان الهام اصغری که به بانوی دریا نیز شهرت دارد به ایفای این نقش درخشان می‌پردازد. مهتاب کرامتی، مهتاب نصیر پور و مسعود کرامتی نیز در Orca حضور دارند.

خلاصه داستان

همان طور که گفته شد Orca روایتی واقعی از داستان زندگی الهام اصغری است. الهام، مربی شنای استخر است و به عنوان یک زن، تحت خشونت خانگی قرار گرفته. توسط ضرب و شتم همسرش دو ماه را در کما سپری می‌کند و بعد از آن برای گذر از حال بد به شمال می‌رود. او دو شب متوالی را تا صبح در دریای خزر شنا می‌کند. حتی به پدرش می‌گوید: دو شب می‌رم تو آب که برنگردم، نمی‌دونم چرا دریا هم منو پس می‌زنه.

گویا الهام قصد خودکشی دارد. اما به یکباره می‌فهمد که شنا در دریا خودش یک استقامت و توانایی بالا را می‌پذیرد. بنابر این پیگیر کارهای مجوز برای شنای آزاد می‌شود. اما با قوانین سفت و سختی از جانب فدراسیون ورزش ایران رو به رو می‌شود که شنا کردن و مدال آوری را برای او غیر ممکن می‌کند. فدراسیون حتی رکورد دوازده کیلومتر شنای او را کذب می‌خواند. و از ثبت این رکورد سرباز می‌زند.

الهام بعد از نادیده گرفته شدن توسط فدراسیون ورزشی به جنوب کشور سفر می‌کند و سعی دارد رکورد خود را در دریای عمان نیز ثبت کند اما با حمله آگاهانه و طبق نقشه نیرو‌های گشت ساحلی در دریا آسیب می‌بیند و با شکستگی‌های ناشی از حجوم گشت ساحلی به تهران باز‌ می‌گردد. در نهایت الهام به طور مستقل رکوردی را در گینس به ثبت می‌رساند. رکوردی نمادین با عنوان شنا با دستان بسته در آب‌های آزاد.

پیوند الهام و آب

در Orca همه چیز برای الهام دریا را تداعی می‌کند. کارگردان برای نماد سازی از دریا تمام تلاشش را به کار گرفته و حقیقتا موفق هم شده است. از ماهی‌های بازار که بوی دریا را از پشت مانیتور هم می‌توانند به مخاطب منتقل کنند گرفته تا پارچ آبی که روی میز می‌ریزد و لمس همان خیسی اندک تشویش ترانه علیدوستی را آرام می‌کند؛ همه و همه یاد دریا را برای الهام زنده می‌کنند.

الهام طوری به دریا چشم می‌دوزد، که دلتنگی را می‌شود از کادر‌های او در کنار دریا دید. این نوع دلتنگی بسیار غریب است. چرا که او حتی وقتی کنار ساحل قدم می‌زند هم نوع قوی از دلتنگی را بروز می‌دهد. شاید هم بشود گفت که الهام عاشق دریا است و هیچ چیزی برای او جز آب قابل اعتماد نیست. ما الهام را هرگز دور از آب نمی‌بینیم. بین او و دریا رابطه‌ای ناگسستنی وجود دارد. علاوه بر این او عقیده دارد که زندگی‌اش را مدیون دریا است.

سحر مصیبتی توانسته است این پیوند ناگسستنی الهام و آب را در تک تک صحنه‌هایش جوری به تصویر بکشد که مخاطب، هم درد الهام را با تمام وجود حس کند و هم تسکین او را با دریا. البته بازی ترانه علیدوستی نیز صحنه‌هایی باور پذیر و حقیقی را برایمان تداعی می‌کند. به طوری که انگار او نه یک بازیگر بلکه یک شناگر قهار است.

اورکا آواز دریا را می‌خواند

نام فیلم هم مناسب ترین روش برای قوی کردن پیوند آب و الهام است. اورکا از دسته دلفین سانان و با نام نهنگ قاتل نیز شناخته می‌شود. این موجود اجتماعی شیوه زیست مادر نهاد دارد. همان چیزی که در دنیای الهام اصغری و تمامی زنان ایران وجود ندارد. در طول فیلم مشاهده می‌کنیم که الهام به هر دری می‌زند تا بتواند به آرزو و خواسته‌اش برسد اما همه‌ در‌ها به روی او بسته می‌شود.

او در مقابل مهتاب کرامتی که نقش نظر آبادی، معاون ورزشی بانوان را بازی می‌کند، می‌ایستد. با لجاجت به دنبال ادله‌ای برای نبود رکورد شنای زنان می‌گردد و تنها چیزی که از سوی نظر آبادی دریافت می‌کند دلایلی نادرست و بی ریشه است و در نهایت الهام با حرف‌های نمادین و بی سر و تهی از جانب معاون ورزش بانوان رو به رو می‌شود.

الهام ناخواسته در دنیایی قرار می‌گیرد که رشته‌های ورزشی مختلفی برای زنان به انقراض کشیده می‌شود دنیایی که تمام دیوار‌های ساختمان اداره ورزشش به عکس مدال آوران مرد مزین شدند. اکنون الهام یک اورکای تنها‌ است که به دور از زندگی اجتماعی برابر مجبور است یا به قتل خواسته‌هایش و یا به قتل درخواست‌های ناعادلانه نهنگ‌های منفعت طلب تن بدهد.

درست جایی که الهام خواسته‌های خود را بر دستورات بی ریشه و احمقانه فدراسیون ورزش ارجعیت می‌دهد، این آواز رقص او در دریا است که نوایی خوش و صحنه‌ای پر انگیزه را رقم می‌زند. مقاومت الهام مثل یک اورکای در حال انقراض، جانی دوباره به زندگی و آرزوها می‌دهد. آرامشی که الهام در شنا دارد یک صحنه دراماتیک است که حتی دیگر افراد را به مسیر رسیدن به خواسته‌ها و آرزوهایشان سوق می‌دهد. درست مثل صدای اورکا در اقیانوس که گروه خود را از فاصله‌ای دور فرا می‌خواند.

راه منو تنگ نکن!

Orca مصداق بارز حقوق نابرابر و پایمال شده زنان است. در این فیلم ما شاهد مردان نظاره گری هستیم که در هر موقعیتی هیچ چیز به جز چشم نیستند. زمانی که الهام در مازندران برای اولین بار در مقابل مربی به آب‌های دریای خزر تن می‌زند. با انبوهی از مردان رو به رو می‌شویم که در حال نگریستن هستند چه بسا بدتر که در ابتدا استقامت و توانایی او را هم باور نمی‌کنند.

اشاره به مجرد بودن و ندادن اتاق در هتل، نگاه‌های خصمانه افراد در اداره وزارت ورزش، حمله و ضربه افراد گشت ساحلی با قایق به الهام که در آب بی دفاع در حال شنا کردن است، آن‌ هم وقتی که قصد دارد رکورد دریای عمان را بزند. همه و همه نمونه‌ای حقیقی از سد سازی در مقابل رسیدن به هدفی شخصی از سوی جامعه و طبقه حاکم است.

با این وجود چیزی که شرایط را بدتر رقم می‌زند، زن در مقابل زن است. دو نیروی آسیب دیده با مشترکات بی انتها که به جای هم‌سویی ترجیح می‌دهند در مقابل هم بایستند. ابتدا به مادر الهام می‌پردازیم. مادر او از خشونت همسر الهام باخبر است اما این موضوع را با پدرش برای ترس از آبرو در میان نمی‌گذارد. چه ظلمی بدتر از این که مشاهده‌گر ظلم باشی ولی دستی برای کمک دراز نکنی.

دومین زن قابل بحث معاون ورزشی بانوان (مهتاب کرامتی) است. او که از شرایط موجود در عرصه ورزش زنان با خبر است. هر استعداد و توانایی را که اندکی با چهارچوب‌های تعیین شده و پیش پا افتاده ورزش ایران مغایرت داشته باشد را رد می‌کند. با تمام خونسردی به صندلی ریاست می‌چسبد و مشخص می‌کند چه کسی و در چه رشته‌ای باید فعالیت کند. مهتاب کرامتی در این فیلم مشتی از خروار این دسته از کارکنان است.

اما یک شروع امیدوارانه کافی است تا بتوانی دیگران را با خود همراه کنی و این درست کاری است که الهام اصغری انجام می‌دهد. زنانی را می‌بینیم که بری اولین ثبت رکورد الهام او را تشویق می‌کنند و درست پشت حصار‌ها مرد‌ها هم کم کم به جمعیت اضافه می‌شوند. برایش آرزوی موفقیت می‌کنند و حتی همان انسان‌های دو روز پیش که در مقابل او می‌ایستادند اکنون مسیر را برایش هموار می‌کنند.

Orca مناسب با زمان و مکان

پخش مجازی این فیلم در این شرایط بحرانی، بسیار مورد نیاز است. شاید بشود گفت بین تمام فیلم‌های ایرانی که چند وقت اخیر ساخته شده است اورکا بیشتر با شرایط حال حاضر ایران هم‌خوانی دارد. تمام کادر‌ها حرفی برای گفتن دارند. از دختر کوچک جنوبی که لب ساحل به بازی پسران هم سنش در آب خیره نگاه می‌کند گرفته تا حضور حیوان اورکا در سکانس‌های پایانی به عنوان نماد همراهی و موفقیت و امیدواری.

فیلم Orca یک روایت برای همدردی با الهه اصغری و تمامی زنان ایران است که در بند قوانین اشتباه به اهداف خود نمی‌رسند و علاوه بر این همزادپنداری، نوعی انگیزه را به مخاطب تزریق می‌کند تا تصمیم بگیرد انتهای سپید این شب سیاه را خودش رقم بزند. اورکا ساخته شده تا بیننده نیز در راه خود سنگ‌های پیش پا را زیر قدم‌هایش بگذارد. این فیلم را با بازی کم نظیر ترانه علیدوستی به تمام افراد بزرگسال پیشنهاد می‌کنم.