دانش پنهانی که بازی‌های ویدیویی از ما انتظار دارند

من عاشق بازی‌های ویدیویی‌ام و عاشق اینکه اطرافیانم را به تجربه بازی‌های ویدیویی ترغیب کنم. همیشه از این منطق استفاده می‌کنم که «تو کتاب می‌خونی؟ آهنگ گوش میدی؟ فیلم می‌بینی؟» و وقتی پاسخ مثبت هر سه سوال را می‌شنوم، با یک «پس چرا بازی نمی‌کنی؟» به خیال خودم حجت را بر شخص مقابلی که گاهی به بازی‌های ویدیویی از دور علاقه‌مند است و احتمالاً هیچ‌وقت به سراغ آن‌ها نرفته تمام می‌کنم.

گاهی آنقدر اصرار می‌کنم یا مخاطبم آنقدر علاقه‌مند هست که پای یک بازی کوآپ یا تک‌نفره می‌نشینیم. از روی ملاحظه، معمولاً سعی می‌کنم از توضیحات مفصل دوری کنم. این احساس را دارم که تجربه بی‌نظیری که من مثلاً از ۱۵ دقیقه ابتدایی The Last of Us یا مقدمه Red Dead Redemption 2 به دست آورده‌ام، به طور یقین برای او تکرار خواهد شد.

اما آنچه هیچوقت در نظر نگرفته بودم، دانش پنهانی است که بازی‌های ویدیویی در ذهن ما کاشته‌اند و معمولاً به صورت پیش‌فرض، انتظار دارند بر آن‌ها سوار باشیم. بسیاری از ما از کودکی تا امروز مشغول تجربه بازی‌های ویدیویی بوده‌ایم و حالا که چند سال یا حتی چند دهه از آن روزها می‌گذرد، خیلی ساده فراموش می‌کنیم که چه مشقتی هنگام عبور از مراحلی گاه بسیار ساده متحمل می‌شدیم.

تا به حال به این فکر کرده‌اید که بازی‌های ویدیویی در نگاه کسی که برای دو یا سه دهه از زندگی‌اش به سراغ‌شان نرفته چه شکلی هستند؟

عجیب به نظر می‌رسد. مدیوم‌ها معمولاً قواعد خاصی ندارند که لازم باشد از قبل نسبت به آن‌ها خودآگاه باشید. برای غرق شدن در دنیای ارباب حلقه‌ها لازم نیست «کتابخوان» باشید. برای بهت‌زده شدن از روندی که پرواز بر فراز آشیانه فاخته طی می‌کند لازم نیست «فیلم‌باز» باشید و برای لذت بردن از آخرین آلبوم متالیکا لازم نیست «موسیقی‌دان» باشید. اما برای آنچارتد بازی کردن باید «گیمر» باشید. منظورم چیست؟

بازی‌های ویدیویی مکانیزم‌ها و قواعد متعددی پیچیده‌ای دارند که ناشی از تعامل دوطرفه با این مدیوم بوده و به خاطر ذات فانتزی‌شان، این قواعد لزوماً پایبند به زندگی واقعی نیست. روند پیشرفت هم در این چند دهه به گونه‌ای بوده که یک بازی از راه می‌رسیده، استانداردها را دگرگون می‌کرده و بازی‌های بعدی چه به اجبار و چه به اختیار، به همان ترتیب دگرگون می‌شدند.

ماریو که یقیناً پدرخوانده بازی‌های پلتفرمر است، در روزگاری نه‌چندان دور روندی ساده داشت. کافی بود کنترلر را بردارید، به سمت راست صفحه حرکت کنید، گومباها را له کنید و قبل از اینکه زمان تمام شود به قلعه کوچکی که پرنسس همیشه-آواره در آن‌جا حضور نداشت برسید. حالا سوپر ماریو ادیسه را ببینید. همچنان شاهکار است و هم‌چنان سادگی درون‌مایه‌اش را حفظ کرده. اما آیا بازی به همان سرراستی قدیم است؟ قطعاً نه.

ماریو در چندین دهه مهارت‌های متعددی آموخته. رومئوی لوله‌کش‌ها حالا می‌تواند غلت بزند، می‌تواند با حرکات ترکیبی از دیوارهایی چند ده‌متری بالا برود، می‌تواند کلاهش را پرتاب و به سکویی برای پرش تبدیل کند و هر حرکت محیرالعقول دیگری که فکرش را کنید. برای ما که گیمرهایی قدیمی هستیم عادت کردن به این حرکات، دشوار و نیازمند تلاش پی‌درپی است و برای کسی که هیچوقت ماریو بازی نکرده، خیلی ساده غیرممکن.

مثالی می‌زنم. در مرحله ابتدایی آنچارتد ۲، نیتن دریک با درماندگی می‌خواهد از بدنه قطاری بالا برود که تا دقایقی دیگر به اعماق دره سقوط می‌کند. چالشی بزرگ پیش روی نیتن است، اما چالش بزرگ‌تر برای کسی است که هیچوقت یک پلتفرمر سه‌بعدی‌ را تجربه نکرده.

سرتاسر بدنه قطار، لوله‌هایی زردرنگ کشیده شده که برای مخاطب تیزبین، به معنای مسیری معین برای پلتفرمینگ است. اما کنترلر را به دست دوست نا آشنایتان بدهید و عذاب کشیدنش را به چشم خواهید دید. بدنه قطار به همان اندازه که راهنمایی‌هایی برای چگونگی عبور از این چالش دارد، پر است از نقاطی که می‌توانند جای دستی مناسب هنگام بالا رفتن باشند.

دوست شما قطعاً سعی خواهد کرد از مسیری که اصلاً از وجودش باخبر نیست فاصله گرفته و مسیر خودش را در پیش بگیرد. شاید بخواهد به جای لوله‌ها، لبه پنجره را بگیرد و آنطور که به نظر خودش منطقی به نظر می‌رسد (و با قواعد دنیای واقعی منطقی هم هست)، به جای بالا رفتن از بدنه بیرونی که بسیار خطرناک به نظر می‌رسد، راهی متفاوت برای ورود به کوپه اصلی بیابد و اندکی نفس راحت بکشد.

اینجاست که درد و رنج آغاز می‌شود. آنالوگ کنترلر با ناامیدی در حال حرکت به هر طرف است و کاراکتر نیرومند به جای آنکه به فرمان گیمر پاسخ دهد، مثل حیوانی زخمی به خود می‌پیچد.

«چرا نمی‌تونم از پنجره برم تو؟»

«چرا کاری نمی‌کنه؟»

«چرا نمی‌پره؟»

و بالاخره...

«چیکار باید بکنم؟»

این تنها یک نمونه از آن دانش پنهانیست که صحبتش را می‌کنم و مثال‌ها بی‌شمارند.

دکمه X تقریباً همیشه برای پریدن است، گاهی اگر بیشتر نگهش دارید بلندتر می‌پرید... می‌توان گفت تمام بازی‌ها دکمه‌ای مخصوص دویدن دارند... اگر از یک تکه سنگ یا یک پلتفرم طنابی آویزان باشد یعنی می‌توانید از آن بالا بروید... بازی‌های ساید اسکرول همیشه به سمت راست اسکرول می‌خورند... مسیر درست جاییست که دشمنان از آن می‌آیند... وقتی یک درخت یا تیر برق مسیر را بسته، یعنی باید جای دیگری را جستجو کرد... رنگ قرمز مربوط به سلامتی است و رنگ آبی مربوط به استامینا... اگر در لحظه آخر ضربه دشمن را دفع کنید فرصتی برای یک ضربه مهلک خواهید داشت... تصویری که در دوردست می‌بینید بخشی واقعی از نقشه نیست، امکان ندارد بتوانید از آن کوه بالا بروید... تک‌تک این مثال‌ها که ما به عنوان دانشی غریزی می‌شناسیم و به راحتی از آن‌ها عبور می‌کنیم، برای کسی که هیچوقت بازی نکرده مثل قله‌هایی پی‌درپی‌اند که باید با صرف وقت و حوصله فتح شوند.

بیایید از جنبه‌ای دیگر هم موضوع را بررسی کنیم، با مثالی دیگر و این‌بار از بلادبورن. متوجهم که سختی ورای تصور ساخته میازاکی حتی برای گیمرهای کهنه‌کار هم جهنمی است چه برسد برای کسی که هیچوقت بازی نکرده، اما بلادبورن مثال خوبی برای مشکلی بزرگ در بازی‌های بزرگ است. بعد از یک کات‌سین کوتاه، بلادبورن مثل دیگر ساخته‌های میازاکی شما را در جهان خود رها می‌کند؛ اما نه قبل از اینکه تا جایی که می‌تواند گیج‌تان کند. درست از همان لحظه نخست گیم‌پلی، دستانی بی‌پوست و بی‌گوشت از زمین بیرون می‌آیند تا مکانیزم‌های کلی را آموزش دهند.

فلان دکمه را برای حمله سبک بزن. آن دکمه را فشار بده تا حمله سنگین کنی. با این یکی می‌توانی حالت سلاحت را تغییر بدی. این دکمه برای دویدنه (و جالب اینکه دکمه‌ای کاملاً متفاوت با X که به آن عادت داریم است). برای یک لحظه تصورش کنید. قبلاً هیچوقت کنترلر به دست‌ نگرفته‌اید، با اندکی چرخیدن در اتاق تاریکی که ثانیه‌ای پیش خودتان را در آن یافتید تازه دارید از حرکت دوربین و کاراکتر سر در می‌آورید که دستانی از فراسوی قبر اطلاعاتی پی‌درپی را روی سرتان خراب می‌کنند. سعی می‌کنید با نگاه کردن به کنترلر، کارکرد هر دکمه را به یاد بسپارید. دارید تمام تلاش‌تان را می‌کنید، ولی هم من می‌دانم و هم خودتان می‌دانید که قرار نیست جواب بدهد. به خاطر سپردن این همه دکمه و مکانیزم در زمانی کمتر از سه دقیقه غیرممکن است.

بازی‌ها در چند دهه به نقطه‌ای رسیده‌اند که عملاً درها را به روی غیر گیمرها بسته‌اند. به عبارت دیگر، بازی‎‌ها دسترسی‌پذیر نیستند. دسترسی‌پذیری همان سرراستی‌ای است که ماریو ادیسه نسبت به اولین ماریو ندارد. به این معناست که هرکسی، چه کهنه‌کار و چه تازه‌کار قادر به برداشتن کنترلر باشد و به جای سر در آوردن از قواعد گنگی که پیش‌نیاز ذهنی دارند، «بازی» کند. اما مراحلی که از ما بیشتر از چند دقیقه نمی‌گیرند، برای غیر گیمرها عذابی تمام‌نشدنی‌اند. اطلاعاتی بیش از اندازه به صورت لحظه‌ای باید در ذهن پردازش شود و سال‌ها تجربه و آزمون و خطا ما را به مریم میرزاخانی گیمرها تبدیل کرده. هرکس دیگری مثل کودکی می‌ماند که باید قواعد ریاضی را از ابتدا و با ضرب و تفریق بیاموزد. بازی‌ها اما عمدتاً از آن کودک انتظار حل معادلات لگاریتمی دارند.

اینطور نیست که بازی‌ها آموزش دادن کلیات را از یاد برده باشند. هنوز هم هستند عناوینی که از همان ابتدا کوچک‌ترین حرکات دوربین را هم آموزش دهند، اما اتکای بازی‌سازان به غریزه در طراحی مرحله و مکانیک‌های تثبیت‌شده به مراتب بیشتر از آن چیزیست که باید باشد. غریزه با سال‌ها تجربه به دست آمده و حتی هنوز هم گاهی به درستی کار نمی‌کند. حتی هنوز هم پیش می‌آید که در یک مرحله گیر کنیم و آنقدر کلافه شویم که سراغ راهنمای گام به گام برویم. این دست از لحظات نوعی چالش‌اند، اما چالشی که ما نکاتی کلی را درباره‌شان می‌دانیم.

اگر این راه بسته است، می‌دانیم باید دنبال راهی دیگر باشیم یا به تبعیت از قواعد بازی به دنبال پازلی بگردیم که راه را باز می‌کند. نمی‌دانیم راه حل دقیق چیست، اما می‌دانیم که از چند حالت کلی خارج نخواهد بود. برای کسی که هیچوقت بازی نکرده اوضاع متفاوت است. او اصلا نمی‌داند چالش پیش رو چیست که به دنبال راه حل‌های احتمالی (که آن‌ها را هم نمی‌داند) بگردد.

بازی‌ها پیچیده‌تر و نبوغ‌آمیزتر از هر زمان دیگر شده‌اند و اتفاقاً همین پیچیدگی بوده که برخی از بهترین بازی‌های دوران ما را خلق کرده. اما در مسیر بلوغ، بازی‌سازان فراموش کردند که نسلی دیگر هم وجود دارد که با آن قواعد رشد نکرده. اینطور می‌شود که برخی از راه دور بازی‌ها را تماشا می‌کنند و اتفاقاً فانتزی‌هایشان را هم دوست دارند، اما هیچوقت دست به کنترلر نمی‌برند.