داستان‌های اساطیر ایران – لشکریان اهورامزدا؛ امشاسپندان و ایزدان

مردمان آریایی‌نژاد نزدیک به دو هزار سال پیش از میلاد مسیح وارد قاره آسیا شدند و سپس گروهی راهی هند شده و عده‌ای فلات ایران را برای سکونت انتخاب کردند و نام خود را بر اراضی جدید نهادند. این دو گروه در فرهنگ و نژاد، اشتراکات فراوانی دارند که به ویژه در زبان و اسطوره‌ها و آئین پرستش خدایانشان دیده می‌شود. این دوران با پیدایش دین مزَدَیَسنا (زرتشتی) در حدود هزار سال پیش از میلاد مسیح پایان می‌یابد.

از خدایان پیش از ظهور زرتشت که با نام خدایان کهن شناخته می‌شوند اطلاعات بسیار کمی در دست است اما مطابق مزدیسنا؛ خدایان، موجودات و سراسر هستی آفریده «مزدا» هستند. مزدا به معنای خرد و فرزانگی است. سپس لقب «اهورا» به نام او اضافه می‌شود که به معنای سَرور است؛ به گفته برخی از تاریخ‌دانان، نام یکی از خدایان کهن ایرانیان نیز بوده که بالاترین مقام را در میان آن‌ها داشته است.

خدایان کهن در اساطیر ایرانی، نظیر اساطیر هندو، دارای سلسله مراتب سه‌گانه هستند: فرمان‌روایان، جنگ‌جویان و پیشه‌وارن. این سلسله مراتب در آیین زرتشتی دیده نمی‌شوند اما نام خدایان گروه اول که فرمان‌روایان باشند در آیین کهن «اَسورا» است که خدایی بزرگ و باابهت است، این نام در آیین زرتشتی به اَهورا تغییر می‌کند که آفریده‌هایی مانند امشاسپندان دارد.

گروه دوم خدایانی جنگ‌جو بودند که در آیین کهن ایرانی «دَیوَه» (Daeva) نام داشتند که در راس آن‌ها ایندره قرار دارد که خدای طوفان و باران‌های سیل‌آساست. نام خدایان این گروه در آیین زرتشتی به دیو تغییر می‌کند و همان‌طور که در پنج‌شنبه گذشته دیدیم، از آفریده‌های اهریمن هستند که در نبرد هزاره سوم، مقابل امشاسپندان قرار می‌گیرند.

• هزاره اول و دوم در اساطیر ایرانی

در هزاره اول؛ اهورامزدا در نور و پاکی، سلامت و شادی، تن‌درستی و خوش‌بویی زندگی می‌کند اما از وجود برادرش اهریمن آگاه است. اهریمن در قطب دیگر خلاء هستی زندگی می‌کند که سرشار از تاریکی و زشتی، نابودی، بیماری و غم و بدبویی است (هر آنچه ذهن انسان «بد» تلقی می‌کند از ذات اهریمن است)

امشاسپندان

همان‌طور که گفتیم در هزاره اول اهورامزدا با استفاده از قدرت‌های خود، ایزدانی خلق می‌کند و به هر یک از آن‌ها یکی از قدرت‌ها و ویژگی‌های خود را می‌بخشد.

بهمن (وهومَنَه – Vohu Manah): به معنای اندیشه نیک است که جایگاه ویژه‌اش میان ایزادان در سمت راست اهورامزدا قرار دارد و به نوعی مشاور او محسوب می‌شود. او نگهبان حیوانات و مظهر خرد اهورامزداست. وظیفه او این است که اندیشه نیک و امید را به ذهن انسان‌ها برده و آنان را به سوی آفریدگار هدایت کند. این امشاسپندان مذکر در انتهای هر روز گزارشی از اندیشه، گفتار و کردار مخلوقات اهورامزدا تهیه کرده و در اختیار او قرار می‌دهد.

اَردیبهشت (اَشه وَهیشته Asha Vahishta): به معنای بهترین اشه (راستی) است که زیباترین امشاسپندان محسوب می‌شود. او نماد نظم و قانون طبیعت است و سخن درست گفته شده، آیین خوب برگزار شده، گندم به سامان رشد کرده و… نمادی از قدرت اردیبهشت هستند. این امشاسپند مذکر نه تنها وظیفه نظارت بر برقراری نظم و عدالت در مسائل دنیا را به عهده دارد بلکه در دنیای پس از مرگ نیز مراقب است خطاکاران بیشتر از سزایشان تنبیه نشوند.

شهریور (خَشثرَه وَثیریه – Khshathra Vairya): به معنای پادشاهی و سلطنت مطلوب، مظهر توانایی، شکوه و قدرت اهورامزداست. در دنیای مادی او نماد پادشاهی عادل و درست‌کار و در دنیای معنوی نماد فرمان‌روایی بر بهشت است. تمامی فلزات، نماد شهریور بر روی زمین هستند و ایزد بیچارگان و درماندگان محسوب می‌شود. طبق اساطیر ایرانی، این امشاسپند مذکر در زمان پایان هستی با جاری کردن فلزات گداخته، سرشت انسان‌ها را مورد آزمون قرار می‌دهد.

اسپندارمد (سِپَنته اَرمَثیتی – Spanta Armaiti): به معنای صبر و حوصله، نماد زنانگی و دختر اهورامزداست که در مقر ایزدان در دست چپ اهورامزدا می‌نشیند. او الهه زمین و نماد تحمل و بردباری است، عشق، شادی، کشت و کار و پرورش گیاهان و چهارپایان او را خوشنود ساخته و دزدی، قتل و دشمنی بر روی زمین او را آزرده می‌کند. اوست که مانند زمین تمام رازها و بارها را تحمل و حفظ می‌کند.

خرداد (هئوروَتات – Haurvatat): به معنای کمال و تمامیت؛ مظهر نجات بشریت است. این امشاسپند مونث نماد و نگهبان آب و شادمانی طبیعت است.

مرداد (اَمِرِتات – Ameretat): به معنای جاودانگی و بی‌مرگی است که تجلی قدرت رستگاری و جاودانگی اهورامزدا محسوب می‌شود. این امشاسپند مونث به همراه خواهرش خرداد همواره در کنار هم هستند و مسئول رویش، جریان و حرکت زندگی می‌باشند.

7. سپندمینو (سپنته مئینیو – Spanta Mainiyu): نماد اصلی اهورامزدا و روح و اندیشه مقدس اوست. او تنها ایزدی است که خصوصیتی از اهورامزدا را به ارث برده که در اختیار هیچ ایزد و موجود دیگری در هستی قرار ندارد. اوست که روح زندگی در موجودات و مخلوقات دمیده و حیات مقدس را به مخلوقات عطا می‌کند.

ایزدان

امشاسپندان همراهان اهورامزدا محسوب می‌شوند که به او برای آفرینش ایزدان بعدی کمک می‌کنند. اهورامزدا که از نبرد پیش رو با اهریمن آگاه بود، لازم می‌داند که ارتشی از ایزدان یا خدایانی خلق کند که بتوانند در مقابل دیوهای بزرگ و کوچک ارتش اهریمن مقابله کنند.

تعدادی از این خدایان آئین زرتشتی ریشه مشترکی با خدایان کهن ایرانی دارند؛ خدایانی آسمانی نظیر مهر یا میترا (خورشید)، ناهید یا آناهیتا (خدای آب و عشق)، رَشنو (خدای عدالت)، سروش (خدای ایزد نظم و فرمان‌برداری)، وای (خدای باد)، تیشتر (خدای آب و باران)، بهرام (خدای جنگ) و رپیثوین (خدای گرما و هوای خوش)، و دیگر خدایان زمینی مانند ایزد آتش و ایزد هوم (گیاه درمان‌گر) در این دوره پس از خلقت امشاسپندان، خلق شده و قدرت‌های منحصربه‌فردی از امشاسپندان و اهورامزدا به ارث می‌برند.

این ایزدان در اساطیر ایرانی از لحاظ ظاهری ویژگی‌های عجیب و منحصربه‌فردی دارند؛ برای مثال ایزد مهر هزار گوش و هزار چشم دارد و ایزد بهرام قادر است به شکل‌های مختلف تبدیل شود.

ایزد بهرام در آئین کهن، رهبر گروه دوم خدایان یا همان دئوه‌هاست که انتظار می‌رود در آیین زرتشتی به دیو و دشمن امشاسپندان تبدیل شود اما دیوی دیگر با خصوصیات او در لشکر اهریمن پدیدار شده و بهرام به عنوان یکی از قدرت‌مندترین ایزدان در ارتش اهورامزدا باقی میماند. هم‌چنین سه ایزد یعنی مهر یا میتر، سروش و رَشنو یا رَشن با یک‌دیگر هیأت داوران روز قضاوت را تشکیل می‌دهند.