مهرپرستی یا میترائیسم

مهر یا میترا، یکی از خدایان برجسته و پرستیده‌شده در ایران پیش از زرتشت بود. این خدا که در میان اقوام آریایی هندی و ایرانی نیز جایگاه ویژه‌ای داشت، به معنای "رفیق" و "یاری‌کننده" شناخته می‌شد. میترا به عنوان نگهبان آفتاب و روشنایی، در مرکز آیین‌های کهن ایرانی و هندی قرار داشت و تأثیرات فرهنگی و دینی گسترده‌ای در این دو تمدن از خود به‌جای گذاشته است.

جایگاه میترا در اساطیر

میترا به عنوان خدای نور و روشنایی، نماد پیمان و یاری‌دهنده بود. در یسناهات (بخشی از اوستا) میترا یکی از ده آتشی است که به او درود فرستاده می‌شود. او همچنین در برخی منابع به عنوان یکی از فرشتگان مونث آسمانی (آپ‌سرها) یاد شده است. آپ‌سرها به عنوان همسران گندهروها (موجودات فوق طبیعی و افسانه‌ای) توصیف شده‌اند و میترا نیز بخشی از این دایره‌ی افسانه‌ای است.

در منابع هندویی، میترا به عنوان یکی از آدیتیَها، که گروهی از خدایان آسمانی بودند، مطرح است. آدیت‌ها فرزندان آدیت بوده و در آسمان زندگی می‌کردند. وارونا، خدای آسمان شب، بالاتر از این خدایان قرار داشته و بر شش خدای دیگر سروری می‌کرد. میترا پس از وارونا در جایگاه دوم قرار داشت و به عنوان نگهبان روز و روشنایی نقش مهمی ایفا می‌کرد. این دو خدا در مراسمی مشترک پرستیده می‌شدند و به عنوان نمادهای روز و شب مورد ستایش قرار می‌گرفتند.

میترا و پیمان‌ها

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های میترا، نقش او به عنوان نگهبان پیمان‌ها بود. واژه «مهر» که در زبان پهلوی به «میتر» و در سانسکریت به «میترا» تغییر یافت، به معنای پیمان و عهد است. این ویژگی در اوستا به وضوح بیان شده و در فرگرد چهارم وندیداد، به عنوان یکی از مهم‌ترین اصول معنوی و اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است. در این بخش از اوستا، میترا به عنوان واسطه بین پروردگار و آفریدگان، نقش مهمی در حفظ و احترام به پیمان‌ها ایفا می‌کند.

اسناد تاریخی مرتبط با میترا

یکی از کهن‌ترین اسناد مکتوب که نام میترا در آن ذکر شده، الواح گلی متعلق به 1400 سال پیش از میلاد مسیح است. این الواح در سال 1907 میلادی در کاپاتوکا، یکی از شهرهای آسیای صغیر، در محلی به نام بغازکوی کشف شد. در این الواح که پیمانی میان هیتی‌ها و میتانی‌ها را توصیف می‌کند، از میترا و وارونا به عنوان دو خدای بزرگ هند و ایرانی درخواست کمک شده است. این سند نشان‌دهنده‌ی نفوذ و گستردگی پرستش میترا در دوران باستان است.

گردونه مهر

گردونه مهر، که به عنوان نماد میترا شناخته می‌شود، به صورت یک صلیب شکسته یا چلیپا است. این نماد در ایران و هند پیشینه‌ای هزاران ساله دارد و به احتمال زیاد از طریق ارتباطات سیاسی و فرهنگی ایران با دیگر تمدن‌های باستانی، به یونان و دیگر نقاط جهان گسترش یافته است. استفاده از این نماد در دوران نازی‌ها نیز به دلیل ادعای آنها مبنی بر آریایی بودن خود بود.

باستان‌شناسی گردونه مهر

اولین بار، نشانه‌های گردونه مهر در خوزستان یافت شد که قدمتی بالغ بر هفت هزار سال پیش از میلاد دارد. این پیشینه نشان می‌دهد که این نماد در ایران بسیار کهن‌تر از هند بوده است. باستان‌شناس آلمانی، ارنست هرتسفلد، این نماد را "گردونه خورشید" نامیده است. این نماد در خمره‌های سفالین نیز دیده شده که برای دفن مردگان استفاده می‌شد. به عنوان مثال، در نزدیکی طاق بستان، گورستانی با آثاری از خمره‌های مهرپرستی کشف شده است. این یافته‌ها نشان‌دهنده تأثیر عمیق آیین مهرپرستی در فرهنگ باستانی ایران است.