چرا سینمای کمدی ایرانی در اکران آنلاین هم همچنان پیشتاز است؟

با اینکه برخی کارشناسان سینمایی فکر می‌کردند ژانر کمدی در نمایش آنلاین موفق نخواهد بود چون به نفس جمعی مخاطبان در سالن وابسته است؛ ولی نتایج ماجرای عکسی را نشان می‌دهد.

ذائقه سینمادوستان آثار ایرانی در دوران کرونا هم چندان تغییری پیدا نکرده و آنطور که آمار VODها می‌گوید، از بین آثاری که به اکران آنلاین رسیدند، همچنان فیلم‌هایی نظیر خوب بد جلف ۲ و زیرنظر در پرفروش‌ترین گزینه‌ها بودند. آثاری کمدی که البته خوشبختانه برچسب کمدی سخیف نمی‌گیرند ولیکن در کنار آنها مواردی مانند زن‌ها فرشته‌اند ۲ نیز توانسته به فروش بسیار خوبی پیدا کند که تا حد زیادی این برچسب بهش می‌آید.

جداول فروش سینمای ایران در تاریخ نشان می‌دهد که همیشه آثار کمدی جزو پرفروش‌ترین فیلم‌های کشورمان بودند، ژانری که تقریبا در کمتر کشوری آثارش به رده پرفروش‌ترین‌ها می‌رسد. دلیل این موضوع چیست و چرا سینمای کمدی تا این حد در ایران هوادار دارد؟ بیایید نیم نگاهی دوباره و با توجه به اکران آنلاین فیلمها به این موضوع داشته باشیم.

همانطور که پیش‌تر گفتم سینمای ایران، سینمایی شلخته و بی چارچوب است به این معنا که بر خلاف سینمای دیگر کشورها، خالی از معنای ژانر است. در تعاریف کلی جهانی، ژانرهای مختلفی بازتعریف شده‌اند و در این تعاریف ویژگی هایی برای هر ژانر آمده که فیلم های ایرانی را به سختی می توان در این چارچوب ها گنجاند و هر فیلمی را به ژانری نسبت داد. حال در این شلختگی، اگر بخواهیم ژانری را تفکیک کنیم و آن را به تنهایی مورد بحث قرار دهیم کار سختی است. در این میان بازشناسی سینمای کمدی، سخت‌تر از همیشه هم به نظر می‌آید.

ادبیات رفتاری و محاوره ای ایرانی، سرشار از طنازی و شوخی است. کافی است سری به کامنت‌های مطالب پربازدید خود ویجیاتو بزنید و یا در بین نظرات اینستاگرامی چرخی بزنید. با بدترین فجایع جهانی و داخلی جوک‌هایی می‌سازیم که در کسیری از ثانیه به بیرون درز پیدا می‌کند و خوراکمان اینست که این موارد را دست بیندازیم. ایرانیان از بدبختی خودشان هم ماجرای طنز می‌سازند و در این زمینه از دیرباز تبحر داشته‌اند.

این رفتار از یک سو ناشی از فرهنگ تعارف است که به شدت در میان ما ایرانیان رواج دارد و شوخی و طنازی نوعی دور زدن این فرهنگ تعارف است؛ فرهنگی که مختص ما ایرانیان است و بس. می‌توانید با جستجوی کلمه انگلیسی Tarof ببینید که اهالی دیگر نقاط دنیا چقدر این مفهوم را عجیب می‌پندارند و برایش چه فلسفه‌هایی که نبافته‌اند! آنها حتی آموزش تفکیک Tarof و عدم Tarof دارند تا بفهمند وقتی به ایران می‌آیند و حرفی بهشان زده می‌شود را جدی بگیرند یا نه.

بعد دیگر این طنازی به محدودیت های سیاسی و اجتماعی باز می‌گردد که اجازه نمی‌دهد تا فرد به راحتی حرف‌های قلبی خود را بازگو کند و با کادو پیچ کردن نظرات خود در قالب طنز، آن ها را بیان می‌کند. شاعران طنازی که از دیرباز در ایران زمین بوده‌اند (از میرزاده عشقی گرفته تا هالو و هادی خرسندی در سالهای کنونی) همگی از بستر شعر و با استفاده از استعاره و کنایه شروع به انتقادات سیاسی می‌کردند. واقعیت اینجاست ما در همین ویجیاتو در قالب یادداشت‌های طنز سعی می‌کنیم انتقاد کنیم و گاهی همین صحبت‌های کادوپیچی شده نیز مورد شماطت قرار می‌گیرد.

در مطلب پیشین درباره سینمای کمدی ایران هم اشاره کردم که از منظر روانشناسی نیز مردم در شرایطی که از فشارهای اجتماعی و زندگی فردی به ستوه آمده‌اند به دنبال راهی برای رهایی میگردند و سینمای و طنز دست مایه‌ای است تا بتوانند با گذراندن ساعاتی شاد از فشارهای روحی خود بکاهند. در اصل رسالت سینمای کمدی این است که مخاطبانش را دعوت کند تا با زندگی راحت تر روبه رو شوند.

بخاطر دارم در جایی درباره سینمای هند (بالیوود) خواندم که این سینما رسالت بسیار مهمتری از فیلمسازی بر دوش خود دارد. هند و جمعیت بسیار زیادش باعث شده که شکاف طبقاتی در آن بسیار زیاد باشد و مردمان گرسنه زیادی در این کشور زندگی کنند. نکته جالب توجه اینجاست که بر اساس آماری که گرفته شده و مشاهدات عینی بسیاری از کاربران، مردم نیازمند و فقیر هند حاضر هستند که از نان شبشان بزنند تا یک فیلم را در سالن‌های سینمای پایین‌شهر ببینند. آنها چرا این کار را می‌کنند؟ می‌خواهند سیر شوند و گشنگی از یادشان برود!

درواقع این افراد وقتی وارد سالن سینما می‌شوند اولا می‌دانند که قرار است تا سه ساعت آینده سرگرم بشوند (حال فهمیدید چرا آثار هندی اینقدر طولانی است و کمتر اثری داریم که زیر ۳ ساعت باشد؟ آنها وظیفه سرگرمی و وقت کشی مردم را دارند!) و ثانیا در سینما نیز می‌توانند خوراکی ارزان قیمتی بخرند و تناول کنند. سینمای هند می‌تواند هم آنها و خانواده‌شان را سیر کند و هم چند ساعتی سرشان را گرم کند تا به فقر و بدبختی و گشنگی فکر نکنند.

نمی‌خواهم بگویم دقیقا چنین سیستمی در ایران وجود دارد. فعلا به این مرحله از ماجرا نرسیدیم و اچیومنت این بخش خوشبختانه قفل مانده و کسی آن را آنلاک نکرده است! اما سینمای کمدی ایران هم همانطور که گفته شد راهی است برای فرار از استرس و مشکلاتی که مردم در طول شبانه روز با آن درگیر هستند. حال چه این فیلمها در سینما باشد و چه اکران آنلاین باشند، مهم محتوایی است که قرار است رویت شود و مردم به دنبال فراموشی هستند. قطعا در بین دوستان و آشناهای خود کسی را دارید که موقع سینما رفتن یا فیلم دیدن (در دوران کرونا کی دیگر سینما می‌رود؟) فقط می‌خواهد فیلم کمدی ببیند! او حق دارد، اما محتوایی که سزاوارش باشد چندان موجودیت ندارد! در واقع در اینجا با این پرسش همیشگی روبرو می‌شویم که آیا میتوان گفت سینمای کمدی ایران به این مهم دست یافته است یا نه؟

در این وهله باید بگویم که عمده دلیل فروش این فیلم‌ها اینست که سینمای ایران راهی به جز ساخت آثار کمدی برای مخاطبی که می‌خواهد از ناراحتی فرار کند نداشته است. سینمای ایران عاری از فیلمهای تخیلی و فانتزی و اکشن و حتی انیمیشن درست و حسابی است و محدودیت‌های متعددی برای ساخت این فیلمها در ایران وجود دارد. قطع به یقین اگر سینمای اکشن و فانتزی درخور توجهی داشتیم، فروش فیلم‌ها محدود به کمدی‌ها نمی‌شد اما در حال حاضر تنها ژانری که نیاز به ژانگولر بازی ندارد و جلوه‌های ویژه در آن معنایی ندارد، همین کمدی است که خوب می‌فروشد. پس چرا سری که درد می‌کند را دستمال ببندند؟

سینمای کمدی قبل از انقلاب به استثنای چند فیلم، باقی فیلم‌ها از نظر عمق و محتوا پوچ و خالی بود و غالبا یک فضای سرگرم کننده موزیکال را به مخاطب عرضه میکرد که معمولا هم با استقبال عامه‌ مردم روبه رو می‌شد. این فیلمفارسی‌ها بازیگران مشخصی هم داشت و در همان زمان هم محبوبیت و فروش در گروی همین آثار و بازیگرانی چون وحدت، ظهوری و میری و… بود.

بعد از انقلاب این شکل کمدی‌ها به کلی از دور خاج شد و دلیل آن هم تقریبا مشخص است: محدودیت‌های جدیدی که بر سینما اعمال شد. عمده فیلم‌های دهه شصت و هفتاد آثار جدی هستند و فیلم‌های کمدی در این سالها کم دیده می‌شود (هرچند آثار کمدی قوی چون آپارتمان نشین‌ها در همین بحبوحه سیاه ساخته شده است. اگر هم به دنبال یک لیست از بهترین فیلم های طنز ایرانی هستید، به مطلب با این موضوع سر بزنید).

با شروع دهه‌ی هشتاد به بعد بود که کمی آزادی‌ها بیشتر شد و مخاطب عام ما به سینمای مبتذل و سخیف روی خوش نشان داد و سینماگران نیز باز به عقب برگشتند و این بار در کنار محدودیت‌ها، فیلمفارسی تولید کردند. همین امر باعث شده بود کارگردانان به ساخت این فیلم‌ها روی بیاورند.

البته باید گفت در سالهای پایانی دهه نود و موج جدیدی که در سینمای ایران راه افتاد که شخصا معتقد هستم که سردمدار افرادی چون اصغر فرهادی بودند، چند سالی است که مخاطبان از فیلم‌های این چنینی نسبتا روی برگرداندند و ما شاهد این هستیم که کمدی‌هایی از این دست یا کمتر ساخته می‌شوند و یا در صورت ساخته شدن فروش چندانی نخواهند داشت.

در واقع دیگر حضور علی صادقی‌ها و رضا داوودنژادها و چند بازیگر کمدی دیگر تضمین فروش هنگفت آن فیلم نیست. کارگردانی چون آرش معیریان در همان مثلا ژانر گیر کرده ولی فیلم‌هایش دیگر فروش زیاد گذشته را ندارند و آثاری چون زن‌ها فرشته‌اند و دم‌سرخ‌ها و فوتبالی‌ها و… یا به سینمای خانگی راه یافته‌اند و یا فروششان در گیشه آنقدری بالا نمی‌رود.

حالا اگر فیلمی چون دختر شیطان و سامورایی در برلین آنچنان نمی‌فروشد، به جایش مطرب و هزارپا فروش خوبی دارد و اسمش هم اینست که کمدی آن از جنس متفاوتی است.

البته میتوان به این نکته هم توجه کرد که در چندان سال اخیر به موازات فیلم های کمدی فیلم هایی با مضمون اجتماعی هم به فروش خوبی دست پیدا کرده‌اند و شاهد استقبال مخاطبان از این نوع سینما هم هستیم که جای اندکی امیدواری دارد. فیلم‌هایی چون ابد و یک روز، متری شش و نیم، سرخپوست و چندین اثر جدی و قوی دیگر فروش خوبی در سینما تجربه کردند و به نظر می‌رسد مخاطب جدی‌تر سینما با سینمای ایران آشتی کرده است.

در بحث سینمای آنلاین هم این موضوع دیده می‌شود ولیکن هنوز سینماگران چندان به اکران آنلاین روی خوش نشان نداده‌اند و حال که زمزمه‌های واکسن هم شنیده می‌شود، احتمالا نمی‌توان امیدوار بود که اکران آنلاین در ایران همچنان به قوت خود باقی بماند و آثار خوبی در آن دیده شود. در واقع تا به امروز فیلم‌هایی به اکران آنلاین درآمده که احتمالا در اکران گیشه توفیقی نداشتند و کمتر اثر به درد بخوری در بین آن دیده می‌شود، این بحثی است که بعدتر به طور مفصل به آن خواهیم پرداخت.