چهارشنبه‌سوری، جشن آتش پالاینده

از مهم‌ترین جشن‌های باستانی اقوام ایرانی، جشن‌های آتش است که یکی از آنها هم در ایران قدیم و هم خوش‌بختانه در ایران امروز شهرت بسیاری دارد جشن سوری نام دارد. جشن سوری (برگرفته از سور به معنای سرخ) که در شب چهارشنبه‌ی آخر سال با مراسم و آداب و تشریفات ویژه‌ای در بزرگداشت آتش برگزار می‌شود یکی از مفصل‌ترین جشن‌های ایرانی محسوب می‌شود. (از جشن‌های فراموش‌شده آتش می‌توان به سَده (دهم بهمن)، آذرگان (نهم آذر) و شهریورگان (چهارم شهریور)، اردیبهشتگان (سوم اردیبهشت) اشاره کرد).

جشن سوری (مشابه جشن سَده) در روزگاران دور بسیار معمول و مقدس بوده و آداب و تشریفات آن با دقت و ظرافتی دوچندان، نسبت به سایر جشن‌های آتش برگزار می‌شد. با ورود اسلام این جشن تغییر نام داده و حتا در اوایل سده‌ی هفتم کاملاً به دست فراموشی سپرده شد اما بعدها با عنوانی دیگر در سده‌های دهم دوباره برگزاری آن مرسوم شد.

در مقالات قبلی توضیح دادیم که ایرانیان نام‌هایی تکرارشونده برای روزهای هفته نداشتند و به همین دلیل جشن سوری در آغاز پنجه برگزار می‌شد اما بعدها با شکل‌گیری و نام‌گذاری روزهای هفته، به شب آخرین چهارشنبه سال منتقل شد و نامش به چهارشنبه‌سوری تغییر یافت. گفته می‌شود که این امر با ورود اعراب به ایران اتفاق می‌افتد چرا که با ادغام سنت‌های قدیمی در ستایش آتش با سنت‌های شیعه که روز چهارشنبه (روزی که واقعه کربلا اتفاق افتاده است) را روزی نحس می‌پنداشتند، تصمیم شد که چهارشنبه روزی باشد که آتش مقدس نحسی‌ها و بدی‌ها را می‌سوزاند و از بین می‌برد.

---

آتش مقدس و فروردگان

می‌دانیم که دو عنصر آب و آتش که محوریت اصلی تمام جشن‌های ایرانیان باستان را تشکیل می‌دادند، عناصر مقدسی هستند که هر یک به نوبه خود قدرت از بین بردن پلیدی، ناپاکی و تاریکی (اهریمن) را داراست.

برگزاری مراسم سوری توسط ایرانیان باستان آتش‌افروزی و جشن و پایکوبی به مناسبت فرا رسیدن فروردگان است. طبق اساطیر ایرانی، فَروَهَرها (سربازان اهورامزدا) به مدت ده شبانه روز از جایگاه اصلی خود در آسمان به شهر و دیار خود بازگشته و درکنار خانواده خود زندگی می‌کنند. حال سنت خانه‌تکانی با هدف تمیز و مرتب کردن خانه برای بازگشت ارواح پاک به محل زندگیشان است که افراد باقی مانده در منزل با تمیز کردن خانه و پوشیدن لباس‌های نو از آنها پذیرایی می‌کنند و طبق برخی منابع جدای از تقدس آتش و پرستش اهورامزدا افروختن آتش توسط ایرانیان در جشن سوری با هدف روشن کردن راه برای ارواح پاک و فروهرهاست.

جشن چهارشنبه‌سوری از گذشته تاکنون، به منظور تقدس آتش، برقراری ارتباط با ارواح پاک درگذشتگان و برای برکت و یُمن و مبارکی در پایان سال با برافروختن آتش، با سور و سرور و شادمانی صورت می‌گرفت.

---

سنت‌های چهارشنبه‌سوری

1- آتش‌افروزی و پریدن از روی آتش: طبق سنت برگزاری جشن سوری، شب‌هنگام ایرانیان در سراسر سرزمین پهناور ایران بر بام خانه‌ها یا در کوچه‌ها، هفت یا سه بوته خار را با آتش روشن کرده و سپس پیر و جوان و کوچک و بزرگ از روی آتش می‌پریدند و برای دفع شرور و زیان‌ها این شعر خوانده می‌شود:

زردی به معنای بیماری، ناتوانی، غم و غصه و حسادت که به آتش داده شده و در ازای آن سرخی به معنای شادابی، تن‌درستی و امید از آتش درخواست می‌شود.

این آتش نماد نور و حضور ایزدان و پروردگار است که دیوان، اهریمن و بلایا و آسیب‌ها را به دور می‌کند. ایرانیان باستان از قدیم تاکنون با افروختن آتش به مبارزه و پیکار با دیو و بدی می‌پرداختند.
از آنجا که آتش عنصری بسیار مقدس برای ایرانیان باستانی بود و دمیدن به آن یا خاموش کردنش را گناه می‌دانستند، این آتش‌های افروخته شده در جشن سوری را نباید خاموش کرد و باید اجازه داد تا آخر بسوزد و خاکستر شود.

2- آجیل مشکل‌گشا: از مراسم مهم جشن سوری فرآهم کردن لُرک یا آجیل مشکل‌گشاست. طبق سنت‌های ایرانی هر کسی مشکل یا گرفتاری داشته باشد با تهیه این آجیل هفت مغز و پخش کردن آن به شکل نذری خواهان برطرف شدن مشکلش باشد. در شکل اولیه این آجیل هدیه‌ای برای فَروَهَرها بوده که بر سفره، جهت پذیرایی از آنها قرار می‌دادند. این آجیل شامل پسته، بادام، سنجد، کشمش، گردو، برگ هلو، انجیر و خرما می‌شود.

3- فال‌گوش: فال‌گوش یکی دیگر از رسوم ویژه شب سوری است که برخلاف تصور امروزی تنها توسط دختران جوان اجرا نمی‌شد بلکه هر کسی در جایی خلوت به امید شنیدن صدایی که به نوعی پاسخی برای سوالشان محسوب می‌شود، می‌ایستادند. طبق مفاهیم اساطیری ایرانیان باستان با هدف شنیدن نجوای فروهرها این کار را انجام می‌دادند چرا که اعتقاد داشتند این ارواح پاک از آینده و سرنوشت تمام مردم باخبر هستند.

4- کوزه‌شکنی: پس از انجام مراسم آتش‌افروزی و پذیرایی از فروهرها، برای دفع بلا مقداری ذغال (نماد سیاه‌بختی) و اندکی نمک (نماد حسد و شورچشمی) و یک سکه را در کوزه سفالین می‌ریختند که برای انجام این رسم تهیه شده، سپس هر یک از افراد خانواده کوزه را دور سر می‌چرخاندند و سپس نفر آخر کوزه را به بالای بام برده و از آنجا به میان کوچه پرت می‌کند تا سیاه‌بختی و حسد از افراد خانه به دور باشد.

5- مراسم قفل‌گشایی (بخت‌گشایی): این رسم در خطه‌های مختلف سرزمین این به اشکال مختلفی برگزار می‌شود؛ در بعضی جاها رسم است دختران جوانی که هنوز ازدواج نکرده‌اند در شب سوری قفلی به شالی بسته و برگردن می‌آویزند و بر سر کوچه می‌نشینند تا ره‌گذری از آنجا عبور کرده و از او می‌خواهند تا قفل را باز کند تا به شکلی نمادین قفل بخت بسته‌ی آنها گشوده شود. شکستن گردو، بستن نخ سفید به انگشتان و از خانه بیرون کردن دختر توسط مادر همگی از رسوم بخت‌گشایی در مناطق مختلف ایران هستند.

6- قاشق‌زنی: از رسوم معروف جشن سوری قاشق‌زنی است که برای انجام آن زنان و مردان چادری بر سر انداخته و گاه نقابی بر چهره می‌زدند تا ناشناس بمانند، بعد با قاشق به کاسه یا قابلمه یا به در خانه‌ها می‌زدند و اهل خانه را صدا می‌کردند تا کاسه خالی را گرفته و مشتی آذوقه خشک در آن بریزند. مهم‌ترین شرط در اجرای سنت قاشق زدن، ناشناس ماندن قاشق‌زن است و برای همین نه قاشق‌زن و نه صاحب منزل هیچ حرفی رد و بدل نمی‌کنند. حاصل نهایی قاشق‌زنی، پخت آشی به نام ابودردا می‌شود.

---

جشن آتش در تمدن‌های مختلف

1- مراسم آتش ناچی در ژاپن. این مراسم از یک‌هزار و ششصد سال پیش به نام «فستیوال آتش» برای دور کردن ارواح پلید برگزار می‌شود. این مراسم معمولاً در روز هفتم ژانویه شامل حمل شش مشعل بسیار ستبر و بلند می‌شود که در نهایت در معبد مقدس بر روی هم انباشته شده تا آتش پایانی را بسازند.

2- معروف‌ترین جشن آتش هندوها جشن نورهای دیوالی است. در زمان برپایی این مراسم خانه‌ها، فروشگاه‌ها و مکان‌های عمومی با چراغ‌های سفالی پیه‌سوز تزئین می‌شوند و نورافشانی و آتش‌بازی آسمان شهر را روشن می‌سازد. این جشن که پنج روز به درازا می‌انجامد بزرگداشت پیروزی نیکی بر بدی است.

3- مراسم سوزاندن شیطان در گواتمالا نیز یکی از جشن‌های آتش در جهان است که در اوایل ماه دسامبر برگزار شده و با آن به پیشواز کریسمس می‌شتابند. آنها با آتش‌افروزی در داخل خانه و در خیابان‌ها، ارواح پلید را از خانه و محیط زندگی دور می‌کنند.

4- مراسم آتش‌افروزی وایکینگ‌ها که جشن آتشی است که در آخرین سه‌شنبه ماه ژانویه (در زمستان) برگزار می‌شود. در این جشن چوب‌های مشعل‌مانند افروخته می‌شوند و مردم در میدان‌گاه شهر جمع شده و سرود وایکینگی معروف به "وطن مردشمالی" را یک‌صدا می‌خوانند و سپس یک کشتی سنتی دراز روایکینگی را آتش می‌زنند.

تمدن‌هایی مانند چین، مصر، روم و یونان نیز مراسمی برای دور کردن شیاطین، درخواست یاری از خدایان و روشن کردن راه برای ارواح پاک و ایزدان نیز برگزار می‌کنند.

---

امید آن‌که با برگزاری چهارشنبه‌سوری، امسال شادی و سرزندگی نثار همگان گردد و در شعله‌های فروزان آتش، زردی (غم، نفرت، حسد) از دل‌ها و چهره‌ها رخت بسته و سرخی (سوری، شادی، امید) آن بر جان‌ها بتابد.