معرفی پنج اثر شاخص عاشورایی در تاریخ سینما و تلویزیون ایران

عاشورا به قطع و یقین عظیم‌ترین حادثه تاریخ اسلام است، چرا که محتوای خاص و جانگداز آن قدرت جریان سازی در تمام عرصه‌های هنری و فرهنگی را دارد. حفظ و انتقال این میراث شگفت انگیز برای جهان معاصر امری مهم است که باید برای آن کارهای جدی صورت پذیرد. یکی از این کارها، روی آوردن به زبان سینما و تصویر است.

در این راستا نباید از نقش بزرگ و قدرتمند هنر هفتم چشم پوشی کرد، چرا که این هنر می تواند یک مکان عالی برای نمایش عمق معرفتی این حادثه عظیم باشد. در فرهنگ عزاداری سید و سالار شهیدان (ع) میراثی بس بزرگ‌تر وجود دارد که ابعاد و زوایای آن بسیار متعددتر، ماندگارتر و خدایی‌تر از دیگر فرهنگ‌های سوگواری مذهبی است؛ چه در زمینه اقدامات امام در رویارویی با دشمنانش و چه در اشعار و نوحه‌ها، تابلوهای نقاشی و پرده‌خوانی‌ها و چه مجالس و دسته‌های عزاداری و موارد مختلف و متعدد دیگر، همه و همه قابلیت تصویری شدن در سینما چه به صورت مستند و چه سینمایی دارند. داستان‌های مختلفی که می‌توان با الهام از عاشورا و فرهنگ آن ساخت نیز یکی دیگر از زمینه‌های جذاب و مهم این میراث غنی است.

البته لازم به ذکر است که سینما و تلویزیون ایران چه در قبل انقلاب و چه بعد از آن خالی از تفکر عاشورایی نبوده، اما طبیعتاً بعد از انقلاب به واسطه آنکه انقلاب اسلامی ایران پُر از مفاهیم عاشورایی بوده، این تأکید پررنگ تر شده است. سینمای عاشورایی در طول ۴۱ سال گذشته وجوه مختلفی داشته، برخی از فیلم‌ها مستقیم به واقعه کربلا و حادثه عاشورا پرداخته‌اند؛ اما برخی دیگر از آثار مرتبط با رویداد عاشورا بوده‌اند. البته ما فیلم‌ها و سریالهای بسیاری داریم که به آیین‌ها و مناسکی همچون پرده‌خوانی و تعزیه نیز پرداخته‌اند.

عجیب است که در تاریخ سینمای ایران استفاده از عاشورا برای ساخت آثار سینمایی بسیار محدود صورت پذیرفته، و این به‌راستی اتفاقی عجیب است. چنین داستان حماسی و پرمایه‌ای در تمام این سال‌ها در دسترس سینماگران قرار داشته اما بهره کمی از آن به سینما و تلویزیون ایران رسیده است. اما قصد ما از ارائه این مطلب معرفی مهم ترین آثاری است که در سینما و تلویزیون به طور مستقیم یا غیرمستقیم واقعه عاشورا را دستمایه خود قرار داده اند.

“سفیر”

اولین فیلم ایرانی که مستقیم پیرامون حادثه عاشورا تولید شده، سفیر ساخته فریبرز صالح است. نکته مهم پیرامون سفیر سال تولید آن یعنی سال ۶۱ است. در آن دوران سینمای ایران در تب و تاب جنگ و حوادث پس از انقلاب بود، بنابراین تولید یک اثر هنری بیگ پروداکشن و تاریخی شاید دور از از انتظار به نظر می رسید. اما با وجود تمام مشکلات، فیلم سفیر ساخته شد و تبدیل به یکی از آثار ماندگار سینمای عاشورایی ایران گردید. همچنین فیلم سفیر علاوه بر روایت جذاب و سینمایی، باعث شد گوشه‌ای از زندگی شخصیت «قیس» بر قاب تصویر جاودانه شود.

این فیلم گوشه‌ای از زندگی قیس ابن مسهر را به تصویر کشیده، او نماینده امام حسین (ع) است که با نامه‌ای برای سلیمان خزاعی به طرف کوفه می‌رود و در راه به دست عمال ابن زیاد، والی کوفه دستگیر و به زندان افکنده می‌شود. قسمت هایی از نقد ماهنامه فیلم درباره فیلم سفیر که در شماره سوم آن آمده اینگونه است،…سفیر، یک فیلم قصه گو است، قصه ای را تخت و هموار می گوید. هیچگاه ملال آور نمی شود و به رغم طولانی بودن فیلم، تماشاگر را به دنبال خود می کشد…”.

“روز واقعه”

شاید بتوان فیلم روز واقعه را یکی از کامل ترین و مهم ترین آثار سینمایی ایران دانست که پیرامون حادثه کربلا تولید شده، فیلم قصه اش را از زاویه شخصیتی به نام عبدالله روایت می کند و از منظر فُرم – شکل و شمایل درستی دارد. از نکات شاخص این فیلم می توان به فیلمنامه بهرام بیضایی اشاره کرد که به زیبایی به نگارش در آمده است. شخصیت قهرمانِ فیلم یعنی عبدالله جوانی نصرانی است که تازه مسلمان شده و در روز عروسی اش در میان شادی دیگران، ندایی می‌شنود که او را به یاری فرا می‌خواند. عبدالله به دنبال این ندا مسیری طولانی را طی می‌کند و سرانجام زمانی به کربلا می‌رسد که عصر روز عاشورا است و … صحنه‌های پایانی فیلم به خوبی غربت عصر روز واقعه را نشان می‌دهد.

در عرفان، ابزار کسب معرفت، عقل و حواس پنجگانه نیست بلکه شهود و چشم دل است. در «روز واقعه» نیز سِیر مکاشفه جوان نصرانی، از طریق مشاهدهٔ مستقیم وقایع ظهر عاشورا و ارزیابی چرایی شکل‌گیری نهضت حسینی با “دو دو تا چهار تا”ی عقلانی نیست. او از بازخوانی روابط علّی و معلولی در کشاکش استبداد یزید و استقامت حسین نیست که در انتها “حقیقت را بر سر نیزه” می‌بیند بلکه جنس کسب معرفت توسط عبدالله، جنس شهودی دارد. بیضایی با دستمایه قرار دادن عناصر نمادین در روایتش و دور ماندن از مرکز ثقل تاریخ (یعنی نمایش خود واقعه عاشورا)، توانسته است که هم باور های عوامانه را بدون حساسیت نمایش دهد و هم اینکه با ساختن جهانی نمادین و اسطوره‌ای، خرده روایت ها و عناصر دراماتیکش را از گزند تیغ منطق و حقیقت تاریخ دور نگه دارد.”

“رستاخیز”

به طور قطع حیف شده ترین و پرهزینه ترین فیلم سینمایی پیرامون حادثه عاشورا و نهضت امام حسین (ع) رستاخیز ساخته احمد رضا درویش است. این اثر سینمایی به صورت مستقیم به سراغ شرح واقع روز عاشورا رفته و سعی کرده تصویری صریح از این حادثه عظیم را به نمایش بگذارد. نکته مهم فیلم همین است که رستاخیز تنها اثری می باشد که بی پرده به دنبال روایت واقعه عاشورا رفته است. فارغ از حساسیت ها، «رستاخیز» می‌تواند الگویی مناسب برای کسانی باشد که دغدغه تصویری کردن عاشورا و اتفاقات پس از آن را دارند. فیلم درویش به خاطر وسعت عظیم فضای پیش تولید آن هم مورد توجه است.

بخشی از نقد سایت ویجیاتو پیرامون فیلم رستاخیز: فیلم احمد رضا درویش از نگاهِ ما مخاطبانی که پیش تر فیلم را دیده‌ایم، یکی از بهترین، خوش‌ساخت‌ترین، تاثیرگذارترین و عاشورایی‌ترین فیلم سینمای ایران است. می‌توان به جرات گفت که فیلم رستاخیر نه تنها تکمیل کننده فیلمِ «روز واقعه» است بلکه بسیار مهیج‌تر، عمیق‌تر و تاریخی‌تر از آن ساخته شده و قدمی بسیار روبه جلو محسوب می‌شود.

احمدرضا درویش به روشی هوشمندانه زاویه دید دانای کل را کنار می‌گذارد و با زاویه دیدِ «بٌکَیر ابن حر ریاحی» تاریخ را بازگو می‌کند. کار بزرگتر فیلم نشان دادن منطق و برهانِ اعلای امام حسین و یاران‌اش در کنار مظلومیت آنها است. فیلم هم شور را نشان می دهد و هم شعور را. این روایت هم برای کسانی که از این واقعه چیزی نمی‌دانند و هم برای کسانی که می‌دانند، تکان‌دهنده است و منطق امام حسین را در این میان آشکار می‌کند. اینکه چرا امام به همراه خانواده و اهل بیت‌اش ناچار شدند دست به این قیام بزنند.”

“معصومیت از دسته رفته”

داود میرباقری با «معصومیت از دست رفته» نشان داد می شود با یک قصه نه چندان پایبند بر تاریخ هم به فرهنگ عاشورا نزدیک شد. در همین راستا میرباقری یکی از شخصیت‌های فرعی تاریخ یعنی شوذب را محور قرار می دهد و از طریق روایتی عاشقانه، اتفاقات جهان اسلام در سال ۶۱ هجری را به تصویر می کشد. هدف کارگردان در این سریال نشان دادن ظلم و فساد دستگاه ظالم بنی امیه با روایت یک قصه دراماتیک بوده است. میرباقری با این سریال اندک اندک سراغ ریشه‌های دشمنی اموی‌ها با امامان شیعه رفت و در نهایت بیننده را با زاویه‌ای تازه از واقعه عاشورا آشنا کرد. در واقع این سریال مستقیما به عاشورا نمی‌پردازد اما در همان سال‌های معاصر با واقعه سال ۶۱ هجری روایت می‌شود و تشکیک ایمانی قهرمان اصلی رابطه تنگاتنگی با مواجهه او به عنوان عضوی از دستگاه امویان با واقعه عاشورا پیدا می‌کند.

کارگردانی میرباقری مثل همیشه فوق العاده است. خوب است بدانید که هسته اولیه این داستان واقعیت دارد اما میرباقری نشان داد که از یک موضوع حاشیه ای و نه چندان مهم تاریخی – مذهبی چه بسا میتوان اثری موفق ساخت” یکی از ویژگی های برجسته این سریال آن است که مخاطب خود را در فاصله زمانی دوران امام علی(ع) تا شهادت سیدالشهدا(ع) در حالت تعلیق می گذارد که بالاخره سرنوشت شوذب چه خواهد شد.

از سوی دیگر موسیقی بسیار شنیدنی و سازگار با فضای کلی سریال،گریم های متناسب با شخصیت کاراکتر ها ،دیالوگ های گیرا و جذاب ،ترانه ی پر مفهوم محمد اصفهانی در تیتراژ پایانی و به ویژه بهره گیری از بازیگرانی توانمند و حرفه ای ، همگی دست به دست هم داده تا با کارگردانی بسیار خوب سید داود میرباقری، در نهایت “معصومیت از دست رفته” به یکی از آثار ماندگار و درخشان و تاثیرگذار تلویزیون در زمره سریال های تاریخی و عاشورایی تبدیل شود.

“مختارنامه”

مختارنامه یکی از مهمترین سریال‌های تاریخی و فاخر تلویزیون است که روی دست سریال‌های بزرگ قبلی بلند شد و توجه همه را به خود جلب کرد. این سریال با بودجه ۲۰ میلیاردی ساخته شد و به جرأت می‌توان گفت که این اثر به لحاظ محتوای تاریخی، دکور و گریم، بازی گرفتن از بازیگران و … از سایر آثار تاریخی و مذهبی تلویزیون چند درجه بالاتر است. میرباقری با معرفی شخصیت مختار توانست یک روایت عاشورایی را به شکلی جذاب به نمایش در بیاورد. مختارنامه از نظر فیلمنامه در نوع خودش منحصر بفرد است. قرار بوده که سریال «مختارنامه» صرفا روی زندگی مختار ثقفی متمرکز شود و قیام مختار به خونخواهی امام حسین (ع) را به نمایش بگذارد، اما بنا بر درخواست عزت الله ضرغامی، رییس سابق صدا و سیما، وقایع عاشورا هم در آن به تصویر کشیده می‌شود.

در میان سریال‌های مذهبی و تاریخی که تا به امروز در صدا و سیما تولید شده است می‌توان آن را در واقع‌گرایی و باورپذیری و اجرای خوب صحنه‌های شلوغ و جنگ، بهترین و شاخص ‌ترین سریال تلویزیون دانست. در بین منتقدان سینمایی، حداقل در بین اکثریت این گروه در مورد این‌که مختارنامه بهترین سریالی است که تاکنون درباره حادثه عاشورا و پیامدهای این رخداد عظیم ساخته شده است، اجماعی عمومی وجود دارد.

حتی اگر هم با این غلظت نتوان مختارنامه را بهترین سریال عاشورایی نامید (که البته به‌دلیل کمبود چنین آثاری در تلویزیون، بهترین بودن در رقابتی بی‌رقیب چندان عجیب نیست!) اما در این‌که این ساخته داود میرباقری جزو معدود سریال‌های استاندارد، ماندگار و فاخر تلویزیون است تردید چندانی وجود ندارد. سریالی درباره قیام مختار بعد از عاشورا به خونخواهی امام حسین(ع) که در ‌‌سال ۶۶ هجری قیام خود را آشکار کرد و موفق شد اکثر کسانی را که در واقعه عاشورا دست داشتند به سزای اعمالشان برساند.