مینی سریال Chernobyl مرتکب چه اشتباهی شده است؟

پس از پخش مینی سریال Chernobyl و موفقیت دور از انتظار آن مخصوصا در سایت IMDB، توجهات زیادی به سمت آن جلب شد. خبرنگاران و منتقدان مدام درباره آن صحبت‌ می‌کردند و در اکثر موارد، چرنوبیل مورد تحسین همگان بود. سریال Chernobyl روایتگر فاجعه اتمی چرنوبیل در سال ۱۹۸۶ است که در شهر پریپیاتِ اوکراین رخ داد. به عقیده برخی منتقدان، نقطه عطف این سریال با وجود خلق برخی عناصر غیرواقعی، به تصویر کشیدن وقایع تاریخی به درست‌ترین و دقیق‌ترین حالت ممکن است. امّا سوال اینجاست که آیا واکنش مخاطبان به سریال هم درست همان چیزی بوده که انتظار می‌رفت؟ در ادامه این مقاله در ویجیاتو قصد داریم نگاه دقیق‌تری به این موارد داشته باشیم.

سریال Chernobyl دو جنبه کاملاً متفاوت دارد؛ یکی خود سریال و صحت تاریخی آن، و دیگری واکنشی که در مخاطبان ایجاد کرده است. در مورد اول می‌توان گفت که بر اساس شواهد موجود، صحت پاره‌ای از وقایع درون سریال قابل‌اثبات است. امّا وقتی به سراغ جنبه دوم آن یعنی مخاطب می‌رویم، متوجه می‌شویم که یک جای کار به شکلی ترسناک می‌لنگد! واکنش‌هایی که در مطبوعات و فضای مجازی مشاهده می‌شود نشانگر یک ترس و وحشت عمومی از نیروی اتمی و هرچیز مرتبط با آن است.

یکی از گزارشگران نیویورک تایمز نوشت:

اولین چیزی که باید راجع به سریال Chernobyl بدانیم آن است که بسیاری از عناصر آن خیالی هستند. امّا نکته بعدی و مهم‌تر آن است که این مسئله اصلاً اهمیت ندارد! در طول فیلم مشاهده می‌شود که اکثر قربانیان رادیواکتیو غرق در خون هستند؛ که خب چنین چیزی کمتر اتفاق می‌افتد. نکته اصلی آنجاست که مقصود اصلی HBO و سازندگان به تصویر کشیدن آثار یک فاجعه اتمی نیست، بلکه به تصویر کشیدن دروغ‌ها و حماقت‌های سیاست‌مداران است. در نتیجه، مهم نیست که استفاده از نیروگاه‌های اتمی خوب است یا بد.

کریگ مازن، خالق سریال Chernobyl نیز روی این موضوع تاکید داشته است. وی در حساب توئیتر خود اینگونه عنوان کرده:

 درس و پیام سریال ما این نیست که نیروگاه‌های اتمی مدرن خطرناک هستند؛ پیام ما آن است که دروغ، فریب و خودپرستی در دنیای سیاست می‌تواند کشنده‌تر از هرچیز دیگری باشد.

موسسه انرژی اتمی (Nuclear Energy Institute) هم با این جنبه از صحبت‌های مازن موافق است. امّا این موسسه می‌گوید ممکن است مخاطبان فکر کنند که وقایع چرنوبیل جایی دیگر، خارج از اتحاد جماهیر شوروی یا در نزدیکی محل زندگی‌شان رخ دهد. مشکل دقیقاً از همین دیدگاه آغاز می‌شود.چنین دیدگاهی کاملاً غلط و پیش‌پا افتاده است. حال با توجه به واکنش‌های عمومی نسبت به سریال، می‌بینیم که چرنوبیل میلیون‌ها نفر را از نیروگاهای اتمی و تکنولوژی‌های مرتبط ترسانده‌ است.

یکی از خبرنگاران Vanity Fair در گزارش خود تجربه تماشای چرنوبیل را اینگونه شرح داد:

حتی پس از دو هفته، نمی‌توانستم فکر وقایع سریال Chernobyl را از سرم بیرون کنم. آنچه بیشتر از همه با من ماند، بدن افرادی بود که به طوری وخیم و دردناک دچار مسمومیت رادیواکتیو شده بودند. از بین رفتن تدریجی آن‌ها درحالی که روز به روز جسم‌شان متلاشی‌تر می‌شد واقعاً وحشتناک و دلخراش بود.  پس از تماشای سریال، من و همسرم مدام راجع به این مسائل در گوگل مطالعه می‌کردیم. حتی پدرم دیگر تک‌تک نیروگاه‌های اتمیِ فعال در ایالات متحده را می‌شناسد!

 

سارا تاد، یکی از گزارشگران Philadelphia Inquirer در حساب کاربری خود در توئیتر گفت:

من چندین ساعت راجع به انرژی اتمی مطالعه کردم و واقعاً دچار وحشت شده‌ام. یک نفر برایم توضیح دهد که چگونه زندگی در چند کیلومتری یک نیروگاه اتمی بی‌خطر و امن است؟ من در نزدیکی سواحل شرقی زندگی می‌کنم و یک نیروگاه اتمی در این نزدیکی وجود دارد.

 

بسیاری از افراد فکر می‌کنند محور سریال Chernobyl انرژی اتمی و خطرات آن است

یکی از نویسندگان مطرح سایت The New Republic اینگونه نوشته است:

فکر می‌کنم انرژی هسته‌ای محوری‌ترین و رشدیافته‌ترین شخصیت در تمام طول سریال باشد. ما مدام راجع به آن حرف‌هایی می‌شنویم و شخصیت‌های مختلف سریال از ذات این انرژی و اثرات آن می‌گویند… اینگونه است که این مسئله تبدیل به یک هیولای وحشتناک شده!

امّا این واکنش‌های بحث‌برانگیز تنها به اهالی رسانه و منتقدان خلاصه نمی‌شود. با یک جستجوی سطحی در فضای مجازی درمی‌یابیم که عموم افراد پس از دیدن سریال Chernobyl دچار نوعی هراس شده‌اند. بسیاری از آن‌ها بلافاصله دنبال نزدیک‌ترین نیروگاه اتمی به محل زندگی خود گشته‌اند و عده‌ای انرژی هسته‌ای را «وحشتناک» قلمداد کرده‌اند. یکی از هنرمندان کشور بلاروس گفته است:

لطفاً به اتفاقاتی که در کشور بلاروس رخ می‌دهد توجه کنید. ما از نیروگاه‌های اتمی خود می‌ترسیم، چراکه روس‌ها این نیروگاه‌ها را ساخته‌اند. در حین پروژه، اولین رأکتور را از فاصله ۴ متری انداختند و محافظ رأکتور دوم نیز حین انتقال آسیب دید. با این حال، آن‌ها بدون توجه به این مسائل، نیروگاه را افتتاح کردند. من سریال Chernobyl را دیدم. لطفاً توجه کنید که این فاجعه می‌تواند باز هم تکرار شود.

 

چرنوبیل کجای کار اشتباه کرد؟

مازن در مصاحبه‌های مختلفی که راجع به سریال انجام داده همیشه بر مسئله واقع‌گرایی آن تاکید داشته است:

من ترجیح می‌دهم جنبه‌ی دراماتیک را کمتر مورد توجه قرار داده و اجازه ندهم اتفاقات بیش از حد احساسی شوند؛ این یک مرز مهم است.

در واقع، مازن و همکارانش نه تنها از این مرز عبور کرده‌اند، بلکه کیلومترها از آن دور شده‌اند. چرنوبیل از همان قسمت اول جنبه‌ احساسی به خود میگیرد و دیگر خیال فاصله گرفتن از آن را ندارد. در اپیزود سوم، می‌بینیم که سه کاراکتر به طرزی احساس‌برانگیز داوطلب می‌شوند تا برای تخلیه آب از داخل رأکتور خود را قربانی کنند، درحالی که اصلاً چنین مسئله‌ای رخ نداده است.

آدام هیگینبوتام، نویسنده کتاب «نیمه‌شب در چرنوبیل» می‌گوید:

آن سه نفر در حقیقت از کارکنان خود نیروگاه و بخش مربوط به مدیریت آب بودند. در زمان حادثه، مقامات بالاتر تنها به آنان دستور دادند تا شیرهای آب را باز کرده و آب داخل رأکتور را تخلیه کنند.

همچنین، واقعه سقوط و سرنگونی هلیکوپتر هم ظاهراً در هاله‌ای از ابهام است. در سریال Chernobyl این هلیکوپتر در حین انجام عملیات بر فراز نیروگاه دچار مشکل و سرنگونی می‌شود امّا آنطور که برخی می‌گویند، تنها حادثه‌ای شبیه به این رخ داده و آن‌هم حدود ۶ ماه بعد از فاجعه اتمی بوده‌ است. هلیکوپتر مذکور به علت برخورد با زنجیری معلق از یک جرثقیل دچار سانحه شده است و نه به خاطر عملیات مربوط به نیروگاه.

یکی از بحث‌ برانگیزترین احساس‌زدگی‌های چرنوبیل در به تصویر کشیدن خود امواج رادیواکتیو است. به نوعی که مخاطب احساس می‌کند آلودگی رادیواکتیو مسری است؛ درست مانند یک ویروس. یکی از قهرمانان داستان با نمایش درخشان امیلی واتسون همسر آتش‌نشان آلوده را با حالتی وحشت‌زده از وی دور می‌کند، گویی که هر ثانیه از حضور آن‌ها در کنار هم، به معنای اثری مخرب بر سلامت زنِ باردار است.

امّا باید بدانیم که آثار رادیواکتیو به هیچ‌وجه مسری نیست. وقتی فردی که دچار آلودگی است، شسته و لباس‌هایش تعویض شود، دیگر خطر بیرونی برای بقیه افراد وجود نخواهد داشت. البته که ممکن است این آلودگی از طریق خون، یا حتی عرق بدن فرد به بقیه منتقل شود امّا هیچ شواهد علمی مبنی بر مسری بودن آن – به گونه‌ای که در سریال Chernobyl نشان داده شد – وجود ندارد. حال شاید بپرسید چرا افراد مبتلا، در بیمارستان داخل یک فضای پلاستیکی نگهداری و مراقبت می‌شدند؟ دلیل این مسئله هم ضعیف شدن سیستم ایمنی این افراد توسط تشعشعات رادیواکتیو است و نه خطر آلوده شدن بقیه.

در طول سریال واتسون می‌گوید که جنین همسر آتش‌نشان به علت جذب مواد رادیواکتیو مرده است. امّا چنین چیزی از حقیقت فاصله بسیاری دارد. هیچ دلیل و سند و مدرکی مبنی بر اینکه نوزادی به علت فاجعه چرنوبیل جان داده باشد، وجود ندارد. رابرت گِیل از متخصصان این حوضه در سال ۱۹۸۷ اعلام کرد که هیچ کدام از نوزادان در زمان تولد دچار اختلال یا مشکلی ویژه نبوده اند. تنها سند رسمی و موجود از مرگ‌ و میرهای به‌وجود آمده پس از چرنوبیل، مرگ بیست هزار کودک و نوجوان زیر ۱۸ سال بر اثر سرطان تیروئید اعلام شده که درصد قابل‌توجهی از این موارد ربطی به فاجعه چرنوبیل نداشته است. البته این آمار جدای از تلفات اولیه چرنوبیل بلافاصله پس از حادثه بوده است.

در پایان سریال، اچ‌بی‌او مدعی افزایش چشم‌گیر سرطان در میان مردم اوکراین و بلاوس است، که این موضوع نیز به نوعی بزرگ‌نمایی محسوب می‌شود. طبق گزارش سازمان سلامت جهانی (WHO)، افراد ساکن این کشورها تنها با دوز محدود و کمی از امواج رادیواکتیو روبه‌رو بوده‌اند و میزان این تشعشعات فقط کمی از سطح عادی بالاتر بوده است.

در همین بخش از تیتراژ، پلی به نام Bridge of Death معرفی می‌شود و HBO‌ می‌گوید تمام کسانی که از روی آن آتش‌سوزی نیروگاه را تماشا می‌کردند، جان باخته‌اند. این مورد نیز تنها یک افسانه محسوب می‌شود و سندی برای اثبات آن موجود نیست. در کنار این‌ها، آنطور که سریال به ما نشان می‌دهد، تمام کسانی که در آن ابتدا در نزدیکی نیروگاه قرار داشتند، جانشان را از دست داده‌اند؛ امّا شواهد می‌گوید که بیش از ۸۰ درصد آن‌ها جان سالم بدر برده‌اند.

مشخصاً، حتی بسیاری از افراد تحصیل‌کرده مانند خبرنگاران نیز با دیدن سریال Chernobyl دچار اشتباه و باوری غلط شده‌اند. این موضوع را زمانی متوجه می‌شویم که اخبار و مقالات مرتبط با چرنوبیل در The New Yorker، The New Republic و… را مشاهده می‌کنیم.

این باورهای غلط و وحشت‌های بی‌مورد، تلفات جانی بسیاری داشته است. طبق گزارش رسمی، در مناطق نزدیک به چرنوبیل بین صدهزار تا دویست هزار جنین سقط شده – تنها به خاطر ترس از آثار تشعشعات – و بسیاری از افراد در آن مناطق دچار استرس، افسردگی و اضطراب شده‌اند.

در نهایت، سریال Chernobyl نتوانسته مخاطب خود را به درک درستی از ذات انرژی هسته‌ای برساند و برعکس، اطلاعاتی غلط و بزرگنمایی شده‌ را تقدیم عموم کرده است. تمام تحقیقات علمی و کارشناسان بر این باورند که انرژی هسته‌ای بهترین، امن‌ترین و پاک‌ترین منبع تولید انرژی در جهان است و به جرأت توانسته انبوهی از جمعیت زمین را نجات دهد. اینکه چرا چرنوبیل تا این حد وقایع و حقایق را دستخوش تغییر کرده، نمی‌تواند صرفاً نیاز به دراماتیک کردن فیلم باشد. فجایع مختلف اتمی همیشه دستپخت خود انسان‌ها بوده و ظاهراً ترس اصلی بشر از بمب‌های اتمی نشأت می‌گیرد. در نتیجه، به مرور زمان این ترس جای خود را به هراس از انرژی اتمی داده است. سریال Chernobyl موجب شده موج نه‌چندان مطلوبی از این هراس اکثر مخاطبان را فرا بگیرد و این وظیفه اهالی رسانه‌ است که با اطلاع‌رسانی صحیح، از چنین اتفاقاتی جلوگیری کنند.