جوکر، یک زنگ خطر فرهنگی و اجتماعی – اسلاوی ژیژک از فیلم تاد فیلیپس می‌گوید

فیلم جوکر (Joker) از همان روزهای ابتدایی موافق و مخالفان بسیاری داشت. افراد زیادی به پتانسیل ترویج خشونت از سوی آن انتقاد می‌کردند و آن را عنصری ضدفرهنگی می‌خواندند. اما به عقیده یکی از بزرگترین فیلسوفان عصر حاضر، اسلاوی ژیژک، جوکر نه تنها مروج و تشویق‌کننده خشونت و کشتار نیست، بلکه یک عنصر جنگجو و منتقد در برابر نقصان نظام نوین اجتماعی است. اسلاوی ژیژک فیلسوف، روان‌کاو، نظریه‌پرداز، جامعه‌شناس، منتقد فرهنگی و سیاست‌مدار اهل اسلوونی است که تا به امروز چندین و چند کتاب منتشر کرده و حتی یک فیلم مستند هم درباره وی ساخته شده است. ژیژک اخیر صحبت‌هایی راجع به تازه‌ترین اثر تاد فیلیپس داشته که شنیدن آن‌ خالی از لطف نیست. با ویجیاتو همراه باشید.

بخش اعظمی از مقاله‌ای که می‌خوانید چکیده‌ای از صحبت‌های ژیژک با سایت RT است.

جوکر به کارگردانی تاد فیلیپس و با درخشش فوق‌العاده واکین فینیکس با وجود استقبال چشم‌گیر مردم، متحمل انتقادات بسیاری نیز بود. حتی ارتش آمریکا هنگام اکران این اثر اعلام داشت که به حالت آماده‌باش در آمده و این احتمال وجود دارد که جوکر تهییج‌کننده یک سری افراد خشونت‌طلب و یاغی باشد. ژیژک چند روز پیش مصاحبه‌ای با سایت RT داشت و در حین صحبت‌هایش اظهار کرد که منتقدان فیلم پیام اصلی آن را به خوبی درک نکرده‌اند و اینکه جوکر فقط روایتگر داستان یک فرد آسیب‌دیده از نظر روانی نیست؛ جوکر بیش از هر چیز راجع به «یاس» و ناامیدی حاصل از یکی از برترین نظام‌های اجتماعی در طول تاریخ است: دموکراسی نوین. و این حقیقتی است که بسیاری از منتقدان و افراد دیگر دوست ندارند آن را قبول کنند.

زندگی روزمره به یک فیلم سینمایی ترسناک بدل شده است

عنوان جوکر آمده و یک تصویر به‌شدت تاریک از جامعه کاپیتالیسم و پیشرفته کنونی را برای مخاطب خود ترسیم کرده است؛ تصویری کابوس‌وار که موجب شد بسیاری از منتقدان از جوکر به عنوان «یک فیلم ترسناک اجتماعی» یاد کنند. در سینما و تلویزیون ده‌ها، بلکه صدها فیلم اجتماعی ساخته شده که همگی مشکلات اجتماعی را مطرح می‌سازند. اما در نقطه مقابل فیلم‌هایی چون جوکر عملا یک شوک فرهنگی گسترده به وجود می‌آورند و بعضا ترسناک‌ و تکان‌دهنده هم هستند. در این نقطه اگر خوب دقت کنیم متوجه می‌شویم که دو ژانر مهم و اساسی در سینما باهم تلفیق شده‌اند؛ ژانر ترسناک و ژانر اجتماعی. و خب چنین پدیده‌ای به این سادگی‌ها نمی‌تواند شکل بگیرد. درست زمانی که زندگی روزمره با یک سری اتفاقات به‌شدت تکان‌دهنده و ترسناک گره می‌خورد، شاهد پدیده‌ای چون جوکر خواهیم بود. اصلا هم لازم نیست فیلمی چون جوکر را تنها یک اثر تخیلی و ورای جوامع خود تصور کنیم. بسیاری از این وقایع تلخ و خون‌بار در جوامع مختلف - از جمله جامعه خودمان - اتفاق می‌افتد و کم‌کم باورمان شده که این چیزها طبیعی است.

حال چه می‌شود که مثلا در ایالات متحده قانون آزادی اسلحه همچنان پابرجاست و سیاست‌مداران هیچ توجهی به آن نمی‌کنند، اما اکران یک فیلم مانند جوکر اینقدر تنش‌زا و نگران‌کننده می‌شود؟ به‌قول نویسنده سایت RT، این ادعاها یک مشت چرند و حرف‌های مضحک است. جوکر خشونت را تهییج نمی‌کند؛ جوکر یک سوت و فریاد دردناک پیش از وقوع یک فاجعه است. خشونت آرام آرام دارد رنگ بوی تازه‌ای به خود می‌گیرد و جان انسان‌ها روز به روز بی‌ارزش‌تر و ناچیزتر می‌شود. پس شاید، شاید بهتر است زاویه دید خود را تغییر دهیم و به جای محکوم کردن یک فیلم به خاطر بازگویی حقیقت، بیاییم و جوامعِ به جنون‌کشیده خود را کمی تسکین دهیم.

به عقیده کسانی چون مایکل مور که یک مستندساز چپ‌گرا است، فیلم تاد فیلیپس به خوبی توضیح می‌دهد چگونه افرادی چون جوکر می‌توانند شکل بگیرند و جوامع را به مرز نابودی بکشانند. در نتیجه باید قدم‌های لازم برای جلوگیری از این مسئله برداشته شود.

بن بست پوچ‌گرایی

فکر می‌کنم آنچه در فیلم اهمیت دارد، شخصیت تلخ جوکر است که نماد پوچ‌گرایی مطلق است و به بیچارگی و یاس دیگران دیوانه‌وار می‌خندد. او چنان از سوی جامعه مورد تهاجم قرار گرفته که حالا دیگر نه به خودش رحم می‌کند و نه افراد دیگر حاضر در جامعه. فیلم جوکر با خرد و هوش خاصی تلاش می‌کند از مثبت‌گرایی فاصله بگیرد و نهایتا حتی یک نقطه روشن‌ هم برای جامعه به جای نمی‌گذارد. شاید بپرسید: خب که چه؟! آیا ما به اندازه کافی مشکل و دردسر نداریم؟ این حد بی‌پایان از پوچی و دیوانگی به چه درد می‌خورد؟

بیایید چند قدم به عقب برداریم. سوال بهتر این است: آیا ممکن است در واقعیت هم افرادی چون جوکر به جوامع ما راه یابند؟ این سوال پیچیدگی‌های بسیاری دارد که بهتر است ذره ذره با آن‌ها روبه‌رو شویم. خب، از بسیاری از جهات می‌‌توان گفت که خیر. افرادی چون جوکر بعید است به جوامع ما راه یابند چرا که این حد از جنون و سرکشی و پوچی‌ واقعا کم‌یاب و دور از ذهن است. اما بخش تلخ ماجرا را هم باید دید. اینکه شاید جوکرها به جوامع انسانی را نیابند ولی ظهور مینی‌جوکرها غیرقابل اجتناب خواهد بود. مینی‌جوکرها چه کسانی هستند؟ مینی‌جوکرها همان جوانان و نوجوانانی هستند که در مدارس و خیابان‌های آمریکا مردم بی‌گناه را به رگبار می‌بندند. مینی‌جوکرها همان دزدها و خفت‌گیرهایی هستند که در خیابان‌های خلوت تهران با یک اسلحه سرد  و ترسناک به سراغ من و شما می‌آیند. این مینی‌جوکرها دارند جوامع ما را تسخیر می‌کنند و هیچ‌کدام نمی‌خواهیم به آن‌ها توجه کنیم. خوب است بپرسیم: چرا چنین افرادی روز به روز بیشتر می‌شوند؟ چه چیزی آن‌ها را به این سطح از پلیدی و پوچی می‌رساند؟

جوکر به ما می‌گوید حواسمان را جمع کنیم؛ چراکه با سیاست‌‌گذاری‌های غلط، فقر، نابرابری، فسادهای اخلاقی و هزاران عامل دیگر چه مردم و چه دولت‌ها دارند مینی‌جوکرهای بسیاری تحویل جامعه می‌دهند. و این، خطرناک است.

بیشتر بخوانید:

• یک تئوری برای دنباله فیلم جوکر – بروس وین تبدیل به شخصیتی جز بتمن می‌شود؟
• نقد فیلم Joker – عقاید یک دلقک قاتل