همه چیز درباره تیِر یک دست؛ خدای جنگ

تیِر (TYR) که در زبان ژرمنیک باستان تیِز (Tyz) یا تیواز (Tiwaz) خوانده می‌شود، خدای جنگ در اساطیر نورس است که علاوه بر آن خدای عدالت و قانون نیز شناخته می‌شود. نقش تیر در اساطیر نورس و داستان‌های باقی مانده از او به طور کلی بسیار کم و محدود بوده اما این درحالی است که او یکی از مهم‌ترین خدایان مردمان اروپای شمالی به حساب می‌رود و شاید داستان‌های مربوط به او در طول سالیان یا در اثر دست‌کاری مسیحیان برای همیشه فراموش شده‌اند.

جنگ، قانون و عدالت

نقش تیر به عنوان خدای اصلی جنگ در کنار اودین (Odin) و ثور (Thor) قرار دارد و در داستان‌های مختلف باقی مانده از مردمان نورس، سربازان و جنگجویان برای پیروزی در نبرد از او کمک می‌گرفتند و به درگاه او دعا می‌کردند. در یک داستان هم لوکی (Loki) تیر را مسخره کرده و به او می‌گوید:

تو راه‌حل همه چیز را در جنگیدن می‌بینی و هرگز نمی‌توانی با مکالمه به آنچه می‌خواهی برسی.

رومیان تیر را با خدای جنگ خود یعنی مارس (Mars - مریخ) هم‌تراز می‌دانستند و در زبان انگلیسی امروزی هم ردپای تیر به شکل روز تیواز یا همان سه‌شنبه (Tuesday) دیده می‌شود و همین موضوع نشان از اهمیت و شهرت تیِر دارد که با گذشت زمان کم‌رنگ شده است

• حضور اساطیر نورس در دنیای ما

اما تنها نقش تیر در اساطیر نورس، جنگ و نبرد نبود بلکه او نقش مهم‌تر و اساسی‌تری ایفا می‌کرد؛ او خدای قانون و عدالت بود. مهم‌ترین داستانی که به نقش تیر در اجرای عدالت و قانون اشاره دارد داستان به بند کشیدن فنریر (Fenrir) گرگ غول‌آسا و پسر لوکی است که این داستان تقریباً تنها داستان باقی مانده از اساطیر نورس می‌باشد که تیر در آن حضور پررنگی دارد.

• ماجرای به بند کشیده شدن فنریر

گرگ وحشتناک اساطیر نورس هنوز یک توله بود که توسط تیر و ثور پیدا شده و تیر وظیفه مراقبت و غذا دادن به او را به عهده گرفت چرا که هیچ خدای دیگری جرات نزدیک شدن به فنریر که به بزرگی یک کوهستان بود را نداشت.

در نهایت زمانی که اودین خواهان به بند کشیدن فنریر شد تیر به عنوان کسی که فنریر به او اعتماد داشت قدم پیش گذاشت و با وجود اینکه می‌دانست زنجیر جادویی که برای فنریر در نظر گرفته‌اند قطعاً پاره نخواهد شد، حاضر شد شرط فنریر را پذیرفته و دستش را در دهان گرگ قرار دهد تا گرگ گول خورده و فکر کند این زنجیر را هم به راحتی می‌تواند باز کند. تیر با دانستن اینکه گرگ وقتی به بند کشیده شود دیگر قادر به فرار نیست و قطعاً دست او را گاز می‌گیرد، حاضر می‌شود برای تامین امنیت خدایان چنین کاری را انجام داده و دست خود را فدا کند و این نشان از عدالت و ازخودگذشتگی تیر دارد که در هیچ یک از دیگر خدایان نورس دیده نمی‌شود.

تیر در حقیقت با این کار نه تنها با فدا کردن دستش موجبات امنیت خدایان در اَزگارد (Asgard - سرزمین خدایان) را فراهم می‌کند بلکه به نوعی جزای زندانی کردن فنریر، که هنوز خطایی مرتکب نشده و بی‌گناه است را می‌پردازد، چرا که از نظرش این کار عادلانه نبوده و گول زدن فنریر را گناه بزرگی می‌دانست. بنابراین می‌توان گفت همانطور که اودین به عنوان خدای دانش و بصیرت در راه کسب دانش چشم خود را فدا کرد، تیر نیز برای حفظ عدالت دست خود را فدا می‌کند و این موضوع نشان‌دهنده‌ی یکسان بودن ارزش و قدرت این دو خدای اساطیر نورس است که متأسفانه بر خلاف اودین، آثار کمی وجود دارند که به توصیف قدرت و عظمت تیر پرداخته باشند. از طرفی هم این روایات نشان از جهان‌بینی کلی مردمان نورس دارد؛ اینکه برای دست‌یابی به هر چیز ارزشمندی باید چیز ارزشمند دیگری را فدا کرد،‌ قانونی که حتا خدایانشان نیز از آن مستثنا نبودند.

• حضور تیِر در رگناروک، آخرالزمان نورس

حال سؤال اینجاست که چرا خداوندی که به عدالت و قانون این چنین پایبند است باید هم‌زمان خدای جنگ نیز باشد؟ جنگ و عدالت در بیشتر مواقع می‌توانند مفاهیمی کاملاً متضاد یکدیگر داشته باشند.

باید بدانیم که از دید مردمان باستانی نورس اجرای قانون و جنگیدن مفاهیمی بسیار مرتبط و حتا مشابه داشتند. از دید آنها جنگ در یک نبرد خونین خلاصه نمی‌شد بلکه در حقیقت یک قرارداد قانونی بین دو طرف نبرد بود. دقیقاً به همین دلیل است که در نبردهای باستانی، زمان و مکان نبرد از پیش مشخص می‌شد تا جنگ در حقیقت به شکل یک دوئل عادلانه بین دو طرف نبرد صورت گرفته و خدایان نیز بتوانند در میان دو ارتش یکی که به نظرشان طرف حق است را انتخاب کرده و به آن نیروی لازم برای پیروزی را عطا کنند. متخصصان زبان نورس باستان نشان داده‌اند که کلمه شمشیر را در زبان نوردیک، "بازوی عدالت" خوانده می‌شود که دقیقاً به اعتقاد وایکینگ‌ها به برقراری عدالت از طریق جنگ و نبرد اشاره دارد.

بنابراین به دلیل اینکه همان‌طور که از قانون می‌توان برای پیروزی بر علیه کسی استفاده کرد، از جنگ هم می‌شود و به این دلیل است که این دو مفهوم اساسی در خدای بزرگ مردمان نورس، یعنی تیِر خلاصه شده‌اند. هر یک از خدایان نورس با توجه به داستان‌های روایت شده از مسیحیانی که وایکینگ‌ها را تا حدودی انسان‌هایی وحشی می‌دانستند، نماد استراتژی‌های مختلفی در هنگام مبارزه بودند: برای مثال ثور نماد مبارزه از طریق برتری در مبارزه فیزیکی، اودین نماد مبارزه توسط جادو و بازی‌های روانی و تیر نماد مبارزه صادقانه و عادلانه بود.

اجداد تیر در اساطیر باستانی هند و اروپایی

قبل از پیدایش مردمان ژرمنیک (Germanic - که مردمان نورس نیز از آنها هستند)، اجداد آنها که هند و اروپایی (Indo-European) بودند خدایی به نام دِیوس (Dyeus) را می‌پرستیدند که به نظر می‌رسد با گذر سالیان در شخصیت تیر ظهور می‌کند (در حقیقت تیر و دیوس خدایان مشابهی هستند که چندین قرن میان زمان پرستش آنها فاصله است). حال دیوس که به معنای خدای آسمان‌هاست، حاکم تمام خدایان هند و اروپایی بوده و بزرگترین خدای آنها به حساب می‌رود و از او خدایانی چون زئوس (Zeus) در اساطیر یونان و ژوپیتر (Jupiter) در اساطیر رومیان نشات می‌گیرند که هر یک از آنها نیز بزرگ‌ترین و قدرت‌مندترین خدای اساطیری هر یک از این تمدن‌ها بودند.

نام تیر نیز در زبان‌شناسی نورس باستان به معنای "خداوندگار" یا "خالق" است. یکی از نام‌های باستانی اودین، هانگاتیِر (Hangatýr) به معنای "پروردگار آنانی است که به دار آویخته شده‌اند" و پسوند تیِر موجود در این اسم به "پروردگار" ترجمه شده است. این توضیحات زبان‌شناسان می‌تواند نشان دهند که شاید جایگاه اودین به عنوان خدای خدایان، اشتباه عمدی یا سهوی از طرف راویان مسیحی اساطیر نورس و یا از بین رفتن داستان‌های مربوط به تیر بوده و در حقیقت این تیر است که بر اَزگارد فرمان‌روایی می‌کند و حاکم خدایان وایکینگ‌ها بوده که به مرور زمان فراموش شده است.

تیر به عنوان پروردگار قانون و عدالت، خدایی است که مردمان نورس اعتقاد داشتند باید برای بستن پیمان به نام او قسم بخورند. علامت مخصوص تیر نیز حرف "T" در زبان نوردیک است که به شکل فلشی رو به بالا نوشته می‌شود و اشاره به هویت تیر به عنوان خدای جنگ دارد و وایکینگ‌ها برای دریافت قدرت و نیروی او، این علامت را بر روی سپرها و زره‌های خود نقاشی می‌کردند. علت شکل این حرف و جهت رو به بالای آن (اشاره به آسمان) را نیز می‌توان در ریشه‌ی اساطیر قبل از تیر و ارتباط خدایان نبرد سایر تمدن‌ها (مثل زئوس یا ژوپیتر) با حکم‌رانی بر آسمان یافت، که هرچند در آثار باقی مانده از اساطیر نورس اشاره‌ای به این موضوع نشده اما از این نشانه‌ها می‌توان حدس زد که وایکینگ‌ها تیر را به عنوان خدای آسمان‌ها نیز می‌پرستیدند.

• حضور کم‌رنگ تیِر در داستان مشهور اساطیر نورس

در هر صورت تیر یکی از خوش‌نام‌ترین خدایان اساطیر نورس است که برخلاف اودین و ثور ویژگی‌های منفی و رذایل اخلاقی زمینی ندارد (و شاید به همین دلیل است که مسیحیان تصمیم گرفتند داستان‌های او را مکتوب نکنند تا اساطیر نورس خدایی واحد و یگانه نداشته باشند). متأسفانه آثار اندکی از داستان‌های اساطیری باقی مانده که به قدرت و ابهت او اشاره می‌کنند، امروزه ولی با پرداختن فرنچایزهای مختلف به اساطیر نورس، نام این خدای عادل و شجاع دوباره مطرح شده و ما می‌دانیم که در برهه‌ای از تاریخ تیِر یکی از مهم‌ترین خدایانی بوده که توسط انسان‌ها مورد پرستش واقع می‌شد.