نقد سریال هیولا – از پراید تا شاسی بلند در ۲۴ ساعت

«احیای امپراطوری شرافت‌ها». عجب دیالوگ مهم، پرتناقض و قابل تاملی (این عبارت پرطمطراق از زبان زنِ هوشنگ خطاب به هوشنگ شنیده می‌شود). آیا «امپراطوری‌های یک‌شبه» با «شریف بودن» قابل جمع شدن هستند؟ درست است که سریال هیولا در پی این است که جواب منفی به این سوال بدهد اما در نفی این موضوع، چیزهای زیاد دیگری را نیز با خاک یکسان می‌کند. بهتر است از این سوال شروع کنیم: مگر در این سریال چه چیزهایی هست که عده‌ای از ما را به این نتیجه می‌رساند که «روش انتقادیِ فیلمسازانی مثل مهران مدیری نه تنها کمکی به جامعه ایران نمی‌کنند که ضربه زننده هم هستند.» یا این مطلب نگاه شما را به سریال رد می‌کند و یا تایید می‌کند یا صحیح است یا غلط، اما سعی کرده‌ام برای نظراتم دلایل قانع کننده‌ای بیاورم. ویجیاتو را در نقد سریال هیولا (قسمت نهم تا دوازدهم) همراهی کنید.

راستی یادتان نرود برای خواندنِ مطلب «بررسی 8 قسمت نخستِ سریال هیولا» به اینجا سر بزنید.

• کارگردان: مهران مدیری
• نویسنده: امیر برادران، پیمان قاسم خانی
• بازیگران: فرهاد اصلانی، مهران مدیری، شبنم مقدمی، گوهر خیراندیش

بهتر است در ابتدای بررسی مرور سریعی بر این چهار قسمت داشته باشیم: هوشنگ هر روز بدتر از روز قبل می‌شود و در کنار چند خنده‌ای که برای‌مان جفت‌و جور می‌کند، شاخ‌هایمان نیز از عقده‌های چندین و چند ساله‌اش که در حال بیرون‌ریزی است در می‌آید. خانواده‌اش همه همانی بودند که هستند و همانی هستند که بودند. مادر و همسر هر چه بیشتر در گردابِ تجملات و ول‌خرجی فرو می‌روند، پسرِ هوشنگ بیش از پیش توسط مادر خودش مسخره می‌شود و دیالوگ‌های ارزشی درباره شرافت را با لحنی کودن‌وارتر از قبل بیان می‌کند.

چِمچاره یا همان مهرافزونِ فعلی مدام پیگیر شرایط جدید خانواده هوشنگ است. کامروا نیز در حال لذت بردن از پیچاندنِ هوشنگ و دزدی روی دزدی. همه این اتفاقات پشت سر هم تکرار می‌شوند و با «کمترین» اتفاقِ متفاوت روبرو هستیم. شاید بتوان گفت مهم‌ترین اتفاق این قسمت‌های کاملا قابل پیش‌بینی، برملا شدنِ جزییات دقیق‌ترِ نقشه کامروا برای نابود کردنِ هوشنگ باشد.

شخصیت اصلی همان پاشنه آشیل

چه کسی از نقد وضعِ بد اقتصادی بدش می‌آید؟ چه کسی دوست ندارد صدای مردم در یک اثر شنیده شود به غیر از کسانی که ذی نفع هستند؟ هوشنگ به عنوان شخصیت اصلی فیلم، معلمی باسابقه است که بعد از سی سال کار حتی نمی‌تواند با خیال راحت یک دوچرخه برای دخترش بگیرد چه برسد به اینکه بتواند از پسِ خرید یک خانه بر بیاید. این واقعیتی مسلم در جامعه امروز است که پول‌های بسیار کمی به جیبِ زحمت‌کشانِ واقعی می‌رود. تا به اینجای کار کسی مشکلی با تصویر کردنِ سختی‌ها ندارد.

مشکل وقتی جدی می‌شود که شخصیت یک معلم به عنوان نمادی از فرهنگِ یک جامعه، به معنای واقعی کلمه متلاشی می‌شود؛ این معلم حتی از آدم‌‌های شدیدا خاکستری جامعه هم وارفته‌تر است. یادمان بیاید که هوشنگ نه حتی بخاطر مقادیر «جدی» و «حیاتی» که منجر به تصمیم‌های بی‌بازگشت شود، بلکه بخاطر اندک نیازی (200هزار تومان برای پول داروی مادرش) به ورطه خطا می‌افتد. او برای چنین رقمی حتی به ذهنش نمی‌رسد که پولی قرض کند یا وسیله‌ای از خانه را بفروشد. او به سرعت اولین و بدترین گزینه را انتخاب می‌کند. اما در قسمت‌های اخیر که (مورد بحث در این بررسی هستند) کار به اینجا ختم نمی‌شود. معلمِ این ماجرا برخلاف مدیرِ رمان «مدیر مدرسه» جلال آل احمد که دنبال ایجاد تغییر در دل شرایط ناگوار اجتماعیِ نیم قرنِ پیش بود، خودش می‌شود نماینده بی‌فرهنگی، پارتی‌بازی، بد‌دهنی، ریاکاری و به طور خلاصه و مفید نماینده بی شعوری در فیلم.

وقتی یک معلم با سرعتِ باد (از همان قسمت‌های ابتدایی سریال راه و چاه را یاد می‌گیرد) به یک هیولای دو سر تبدیل می‌شود، دیگر هیچ توقعی از آدم‌های معمولی‌تر نمی‌توان داشت و فیلمساز خواسته یا ناخواسته امر بی شرفی را در وضعیت بی‌تدبیری اقتصادی و تحریم‌های خارجی یک امر کاملا طبیعی و اجتناب ناپذیر جلوه می‌دهد.

بنابراین بزرگترین و حیاتی‌ترین ضعف فیلم چنانچه گفته شد دقیقا به کاراکتر هوشنگ برمی‌گردد. به طور مصداقی‌تر اگر بخواهیم به سراغ این موضوع برویم مثال‌هایی از این دست می‌شوند: هوشنگ در جواب کامروا می‌گوید «کاری که اون 3 تا تراول تقلبی کرد 30 سال خدمت نکرد». حتی پسر کامروا هم بعد از رفتن هوشنگ، او را به دیده تحقیر نگاه می‌کند و از دوران دبیرستان و پاکی بیش از اندازه معلمش جلوی کامروا، خاطره می‌گوید. هوشنگ حتی توسط مامور مِلکی که قاچاقچی دارو هم بود، مدام «آق معلم» خوانده می‌شود. خودِ سریال بر این معلم بودن تاکید ویژه دارد و به هر بهانه‌ای این را مدام به مخاطبانش یادآوری می‌کند.

هوشنگ حتی حاضر نیست ظاهرسازی کند و علنی جای شخص دیگری را در صف بانک می‌گیرد و با او مثل حیوان حرف می‌زند. حتی یک لحظه هم به انبوهی از پول‌هایی که به دستش می‌رسند بددل نمی‌شود. یک زنگ ساده روی میز مدیر عاملی‌اش او را مثل نوزادها به ذوق می‌آورد و بر سرِ زیردستش فریاد می‌زند و لیوان شیر را با بی فرهنگی کامل روی زمین می‌ریزد.

آیا همه این رفتارهایی که یکسره در این قسمت‌ها به طور مداوم از هوشنگ سر می‌زند برای خنداندن ما است؟ آیا مرزی بین خنده و تمسخر یا کمدی و لودگی وجود ندارد؟ چرا باید یک معلم حتی در حد گرگ وال‌استریت هم ظاهر امر را نگه ندارد. تمسخر معلم با نقد وضع اقتصادی ارتباطی نداشته و هدف اصلی و پنهانی سریال را برملا می‌کند. ای کاش هوشنگ حداقل با خودش درگیری داشت و اینطور حرفه‌ای (گویا که صد سال است جد بر جد مافیایی هستند) پرداخت نمی‌شد. نیت‌ نقد به هیچ وجه کافی نیست باید برای نقد کردن حد و حدودها را هم آموخت و به در و دیوار نزد.

در تمام این چند قسمت تنها یک صحنه بسیار کوتاه از گفت و گوی کلیشه‌ای «وجدان» و «وسوسه‌گر» می‌بینیم که خود این صحنه به خودی خود هیچ معنی‌ای ندارد. وجدانی که از نجات هوشنگ حرف می‌زند حتی به اندازه نوک یک خودکار هم هوشنگ را نصیحت نمی‌کند. اصلا حضور ندارد که ما بخواهیم از نحوه این حضور صحبت کنیم. مشخص است که نویسنده برای خالی نبودن عریضه دست به نوشتن این صحنه زده است.

سر و ته یک کرباس

نقدهای مهران مدیری و تیم نویسندگی‌اش همه زمین و زمان را در برمی‌گیرد و خبری از هیچ گروه خشکی نیست که بخواهیم بگوییم با ترها سوخته‌اند. وقتی یکسره با هیولاها (چه از نوع هفت خطش (کامروا) چه از نوع نوکیسه‌اش (هوشنگ) و چه از نوع گدایش (پیرمردی که سد معبر کرده و دستیاری برای خودش می‌آورد) و چه از نوع بچه دزدش ( پسرِ کامروا) روبرو هستیم و هیچ خللی در روند هیولاپروری در فیلم ایجاد نمی‌شود، سریال به یکدستی صد درصدی در شخصیت‌پردازی نزدیک می‌شود. حتی شان و منزلت مادر هوشنگ به قدری پایین می‌آید که ما بخاطر زیاده‌روی‌ها و جهالت‌هایش نمی‌دانیم بخندیم یا گریه کنیم.

باقی فرعی‌های سریال از جمله معلم‌های دیگر، به خاطر شدتِ حاشیه‌ای بودنشان اصلا در اصل بحث قرار نمی‌گیرند. حتی کارمندانِ سریال از جمله منصور و الهام با کمترین بامزگی ممکن از جمله سیاهی‌لشگرها محسوب می‌شوند. تقریبا هیچ کاراکتری وجود ندارد که متفاوت باشد. نویسنده به هیچ‌کس رحم نکرده است. تاکید می‌کنم به هیچ کس. او بخاطر نگاهِ سیاهش به جامعه حتی بیخیال قاعده تضاد در فیلم شده است.

حتی دختر هوشنگ نیز که یک دهه هشتادی به حساب می‌آید با ویژگی طلبکاری و زبان درازی‌اش نوید این را می‌دهد که او اگر هم هیولای آینده نباشد دستِ کم منفعت‌طلبی در میان منفعت طلبان است. گرچه از باقی اعضای خانواده حداقل با خودش صادق‌تر است و روی موج‌سواری‌های پدرش سرپوش نمی‌گذارد.

پیش‌بینی آینده

وجود یک کاراگاهِ ظاهرا مسئول و سمج هم که حجم بسیار کمی از سریال را اِشغال کرده و پرداخت نه چندان خوبی دارد، نمی‌تواند شرایط را تغییر کند. بگذارید حدس‌هایمان درباره پایان سریال را نیز مروری کنیم. هوشنگ مثل یک بادکنک بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود و در آخر به عنوان سلطان جنگل کاران دستگیر شده و مجازات می‌شود. پشیمانی اش هم سودی ندارد. اما کامروا و شاه ‌دزدها قِسِر در می‌روند و چرخه سلطان‌سازی توسط «رهروانِ مسلکِ چراغ خاموش» همچنان ادامه پیدا‌ می‌کند. با چنین پایانی اگر خبرِ دست‌گیری سلاطین مفت‌خور نیز در جامعه به گوشتان رسید دیگر خوشحال نخواهید شد و حسی از اجرای عدالت پیدا نخواهید کرد.

امیدوارم سریال اگرچه این روند بسیار مخدوش را دارد حداقل این چنین پایانی نداشته باشد و مخاطبان این سریال بتوانند حقارت و اشک‌های امثال کامروا را نیز ببینند. گرچه با توضیحاتی که درباره کاراکتر اصلی سریال گفتیم دیگر چندان فرقی هم نمی‌کند که سریال چگونه تمام شود.

تا به اینجای کار که همه مورچه لای انگشتانِ او هستند از مدیران بانک‌ها گرفته تا معلمان و مدیران. اصلا در چرخه فساد حتی یک تولیدکننده داخلی که بتواند رقیبی برای کامروا به حساب بیاید و تولیداتش از جنس یک خودکار تَرقه‌ای نباشد در سریال گنجانده نشده است. اگر از فساد سراسریِ سریال سرگیجه گرفتید و حس کردید حالتان دارد از ایران به هم می‌خورد و بدتان نمی‌آید که به خارج سفر کنید، تقصیری ندارید. سازندگان این چنین سریال‌هایی یحتمل دنبال همین موضوع هستند.

کاراگاه نیز تا آنجایی اطلاعات دستگیرش می‌شود که کامروا اراده کرده باشد. کامروا حتی می‌داند ماموران و بازرسان در کدام مرحله از رسیدگی به پرونده جنگل‌خواران هستند. حتی معلمان معترض هم کاملا ساده لوح و زود باور تصویر شده‌اند و به راحتی سرشان کلاه می‌رود. وقتی جامعه ای از احمق ها ساخته شود، دیگر به این کار نقد نمی‌گویند. واژه «تخریب حداکثری» را برای چنین وقت‌هایی باید استفاده کرد.

سوءهاضمه

قصد تحلیل تک تک صحنه‌ها را تا به اینجای بررسی نداشته‌ام اما یک صحنه در آن هست که بد نیست به صورت جزیی به آن پرداخته شود. در صحنه ای از سریال کامروا خطاب به هوشنگ می‌گوید: «قبلا شرافتت پخش و پلا بود الان هدفمند شده». این دیالوگ از معدود دیالوگ‌های بامزه و مهمِ سریال است که تلخی خوبی هم در آن نهفته است. گرچه بخاطر شکسته شدن مرز کمدی و غلتیدن سریال به ورطه لودگی، فیلمساز حتی اگر هم می‌خواسته نمی‌تواند طعم تلخی را در کنار خنده به مخاطبان بچشاند. اصلِ کمدی این است که چشمان را تیز کند، گلو را بغض بیندازد درحالیکه لب‌ها را خندان کرده است.

تنها اتفاق جدی و قابل تاملِ این قسمت‌های فیلم که می‌تواند یک عطف به حساب بیاید، رو دست خوردنِ یک هیولای باسابقه از پسر خودش است. وقتی هوشمند به عنوان یک فرزندِ لوس و نُنُر با معادلات بزن در رویی بزرگ شده باشد و هرچه می‌خواسته بدون اینکه لیاقتش را داشته باشد به دستش بدهند، حاضر است روزی سر همان پدری که بزرگش کرده را زیر آب کند. غیر از این هم توقعی نیست. حداقل این موضوع باعث شده سریال کمی از کسالتش کاسته شود.گرچه لحاظ کردن این مورد واقعا با تخفیف بسیار زیاد است وگرنه بحث خیانت و زیرآبی، گویا پای ثابت فیلم‌ها و سریال‌ها شده و برای خنداندن هم اکثریت به سراغ همین موضوعات می‌روند.

باور کنید خیلی مایل بوده و هستم که اگر  با یک اثر کاملا معمولی و حتی کلیشه‌ای روبرو می‌شوم نقاط مثبتش را پیدا کنم و شرط انصاف را نگه دارم اما هر چه سعی کردم دیدم اساسا این سریال از بیخ و بن باعث سوء ‌هاضمه مخاطبان می‌شود و هیچ اثرِ مثبتِ فیزیکی و شیمیایی روی جامعه ایران نمی‌گذارد.

جمع‌بندی

شاید این سوال برایتان پیش بیاید که اگر معلم نه پس چه کسی؟ هر که را در فیلم می‌آوردند صدایتان در می‌آمد. پزشک، مهندس، روانشناس و … اما جواب من به این سوال کاملا ساده‌ است. نظرم بر این است که معلم می‌بایست آخرین گزینه به عنوان سوژه‌ای برای سریالی با این موضوع حساس انتخاب می‌شد اما همچنان چنین شغلی را به طور کامل از روی میزِ نویسندگان برنمی‌دارم. می‌گویم اگر سوژه‌ای که پله پله به سمت هیولا می‌رود قرار است یک معلم باشد پس عادت‌های شغلی‌اش را اینگونه با سرعت و شدت از یاد کاراکترتان نبرید و ذره‌ای مهارت شخصیت‌پردازی در کارتان داخل کنید.

حداقل به قاعده‌ خودتان که «همه آدم‌ها خاکستری هستند» وفادار باشید. مگر نه اینکه این قاعده از احکام مقدس اکثر نویسندگان است و هر موقع شخصیتی سفید را می‌بینند که کار بدِ عجیب و غریبی از وی سر نمی‌زند، برچسب شعاری بودن به آن می‌زنند. خب این کاراکترهای تک بعدی که قبل از اینکه سخنی بگویند دقیقا می‌دانیم چه می‌خواهند بگویند تکلیف‌شان چیست. مگر نبض یک سریال بر غیرقابل پیش‌بینی بودنش استوار نیست؟

هوشنگ یک روزگاری تمام دغدغه‌اش آموزش و تربیت بود و حق الناس را می‌فهمید. نویسندگانِ این سریال حتی لحظات کوتاهی از انسان بودن و احساس رنج از گناه را برایش باقی نگذاشته‌اند. از معلم‌های دیگر هم یک مشت ساده‌لوح ساخته‌اند که فقط شعارِ اعتراضی می‌دهند و از کمترین بلوغ سیاسی بی‌بهره‌اند. نمی‌شود قشری از جامعه را که از همه مشاغل و منصب‌های دیگر، به واژه «ارزشمند» و «محترم» نزدیک‌تر است به روسیاهی زغال درآورد و بعد توقع داشت که به سریال‌ها و نقدهای اجتماعی‌شان نگاهی محترمانه داشته باشیم.