نوروز؛ کهن‌ترین جشن در جهان

نوروز بزرگ‌ترین جشن ایرانیان از روزگار کهن تا به امروز، و بزرگ‌ترین و نمایان‌ترین جشن مخصوص فرا رسیدن بهار در جهان به شمار می‌رود. اهمیت جهانی این جشن باستانی تنها به ایرانیان محدود نمی‌شود چرا که اولین روز فصل بهار، اعتدال بهاری و رستاخیز طبیعت و زندگی مجدد هستی تلقی می‌شود. در مقاله جمشید گفتیم که او پس از برقرار ساختن نظم زندگی و عدل و داد در سرزمین ایران، اهورامزدا در اولین روز فروردین فَرّه پادشاهی را به جمشید داده و با به تخت نشستن جمشید مردم شادی کردند و آن روز را "روز نو" خواندند.

هر چند نوروز کهن‌ترین جشن باقی‌مانده از ایرانیان باستان محسوب می‌شود اما در اوستا به روشنی و وضوح به آن اشاره نشده و حتا در دوران هخامنشیان و اشکانیان نیز سندی از برگزاری این جشن باقی نمانده است، اما در دوران ساسانیان که فرهنگ اساطیری ایرانی به شکوفایی و پرورش می‌رسد از جشن نوروز و جشن مهرگان (اولین روز پاییز) با جزئیات یاد شده و از لحاظ سنت‌ها، اعتقادات و مراسم محلی، هیچ جشنی چه دینی و چه ملی به این قدمت و بزرگی در تمام تاریخ ایران وجود ندارد.

طبق آیین اساطیری ایرانیان باستان هماهنگی نوروز با تغییر فصل، تجسم دوباره نو شدن جهان و نو شدن چهره طبیعت که یادآور آفرینش کیهان در اساطیر ایران باستان می‌باشد. بسیاری از اتفاقات خجسته‌ای که در مذاهب بعدی ایران ایجاد شدند، در ترکیب با نوروز شکل گرفته‌اند و در حقیقت، تاکیدی بر همان داستان اساطیری آفرینش محسوب می‌شوند؛ مانند آفرینش گیومرد (اولین انسان در اساطیر ایرانی)، تولد زرتشت و اولین روز ماه در آیین زرتشتی (که با الهام از نام پروردگار «اورمزد» نامیده می‌شود). به این ترتیب، نوروز روز ویژه آفریدگار و آفرینش هستی محسوب می‌شود.

از آداب و رسوم برگزاری این جشن می‌توان به خانه‌تکانی(آب‌ریزگان)، چیدن سفره هفت‌سین، بارعام و دادخواهی، اهدای هدایا، حضور یافتن در نزد پادشاه و دریافت مالیات اشاره کرد.

---

خانه‌تکانی

خانه‌تکانی از جمله آداب جدایی‌ناپذیر جشن نوروز است و اگر چه در ظاهر کاری معمول برای نظافت و غبارروبی سالیانه از منزل محسوب می‌شود ولی در واقع بخشی به‌جامانده از آیین اسطوره‌های باستانی ایرانی است. در شمار آیین‌های نو شدن سال، آیین فروردگان، امروزه به کلی فراموش شده است اما این آیین مانند نوروز، ریشه در آفرینش انسان دارد.

همان‌طور که در اولین مقاله سری اساطیر ایران گفته شده، طبق اساطیر باستانی ایرانیان آفرینش در دو مرحله صورت گرفته است: مرحله غیرجسمانی(مینویی) و مرحله جسمانی. آفریدگار در آغاز فرَوَهر (روح پاک) یا وجود غیرمادی انسان را در عالم مینویی آفریده و سپس در زمانی معین، فروهر انسان به عالم مادی فرود آمده و در جسم مادی می‌نشیند و سیر آفرینش انسان کامل می‌شود و در نهایت هنگامی که انسان می‌میرد فروهر از جسم جدا شده و به عالم فرَوَشی باز می‌گردد.

گفتیم که طبق اعتقادات ایرانیان، ارتباط فروهرها هرگز به طور کامل با اعضای خانواده‌هایشان قطع نمی‌شود، بلکه آنها در ده روز پایانی سال دوباره به زمین بازگشته و به خانواده خود سر می‌زنند و بنابراین، برای پذیرایی و خوش‌آمدگویی فروهرها، جشن فروَردگان در ده روز پایانی سال برگزار می‌شد و مردم شب‌ها بر بام‌ها آتش می‌افروختند تا راهنمای آنان در یافتن مسیر به سمت خانه و خانواده باشند، خانه را آب و جارو می‌کردند و خوردنی‌های نیکو تدارک می‌دیدند تا فروهرهای بازگشته از دیدن شادی و شور و نعمت و پاکی خانواده خوشنود شده و شاد به عالم فَروَشی بازگردند. رسم خانه‌تکانی از همین روی ریشه در جشن فروردگان دارد که امروزه، در آستانه نوروز به جا آورده می‌شود و با آن درآمیخته است.

---

هفت‌سین و نمادهای آن:

آراستن سفره‌ هفت سین یکی از آیین برگزاری جشن‌های مختلف ایرانیان باستان، مانند سوری (چهارشنبه‌سوری) و نوروز است و همان‌طور که در مقاله چهارشنبه‌سوری گفتیم این آیین سفره‌آرایی، با هدف پذیرایی و خوش‌آمدگویی به فروهران انجام می‌شود. اما محدود و مشخص بودن سین‌هایی که بر سفره هفت‌سین چیده می‌شوند،‌ باعث شده که هر یک از آنها ارزشی نمادین و آیینی بیابند.

تقدس عدد هفت،‌ باوری اساطیری و باقی‌مانده از کهن‌ترین دوره‌های تمدن بشری است و سومریان، آشوریان، عیلامیان، بابلی‌ها و… عدد هفت را مقدس می‌دانستند. تقدس عدد هفت ریشه در ستاره‌شناسی و علم نجوم باستانی دارد که هفت روشنِ آسمانی؛ خورشید، ماه، تیر، ناهید، بهرام، هرمزد(مشتری) و کیوان هستند که از زمین قابل رویت بودند و از آنجایی که باستانیان این اجرام آسمانی را در سرنوشت خود موثر دانسته و بر اساس آنها آسمان را دارای هفت طبقه تصور می‌کردند، عدد هفت را در پیوندی عمیق با تمام هستی در نظر می‌گرفتند. تقدس عدد هفت باعث شده که ایرانیان باستانی از میان خوراک و نوشاک بسیاری که بر سفره پذیرایی از فروهران قرار می‌دادند، کمال سفره را در هفت نعمت نمادین مجسم نمایند.

وجود سین، در شروع نام محتویات سفره نوروز، نشان‌دهنده نوعی خوش‌ذوقی و رفتاری شاعرانه در زبان فارسی است. با اینکه در برخی روایات به حضور هفت‌های دیگری چون هفت‌چین،‌ هفت‌شین و هفت‌میم نیز اشاره شده است ولی هفت‌سین موفق شده است در تاریخ باقی بماند.

در این بخش به نمادشناسی هر یک از اقلام سفره هفت‌سین می‌‎پردازیم:

سنجد: سنجد نشانه‌ی سنجیده عمل کردن و خردورزی است، طبق اساطیر ایرانی، اول چیزی که اهورامزدا خلق نمود عقل است. کمتر تمدنی در دنیا وجود دارد که به اندازه‌ی ایران در احکام و رسوم خود تاکید بر خردوزی داشته باشد.

سیب: سیب نماد و میوه‌ی سلامتی، مشهور به میوه‌ی بهشتی است. سیب نماد مهر، محبت، دوستی و دلباختگی محسوب می‌شود.

سبزه: سبزه با رنگ و طراوت خود دلها را شاد می‌سازد و خبر از طلوع سالی جدید و تحول دارد. سبزه نماد طبیعت، طراوت، سادگی و ایثار است، هم‌چون درخت سبزی که آفتاب را تحمل کرده و سایه‌ی خود را به بشر تقدیم می‌کند. سبزه و به طور کلی گیاهان، نماد دوام حیات موجودات بر روی زمین هستند.

سمنو: نماد خواربار، زایش و بارور شدن گیاهان، فراوانی خوراک و غذاهای خوب و نیروزا است. سمنو سمبل قدرت و شجاعت است. سمنو را اصطلاحاً غذای مردآفرین می‌نامند که از جوانه‌ی گندم درست شده و خوردن آن نیروی انسان را افزایش می‌دهد.

سیر: نماد زدودن چشم زخم و دور کردن دیو حسد است که باید حتماً بر سر سفره هفت‌سین نهاده شود. در فرهنگ‌ ایرانیان، سیر به نشان گندزدایی و پاکیزگی در سفره قرار می‌گیرد و از لحاظ اساطیری برای این گیاه نقشی محافظت‌کننده از شر قائل هستند و از آن به عنوان نگهبان سفره یاد می‌کنند.

سرکه: سرکه نماد جوش و خروش است. سرکه را به نشان پذیرش ناملایمات و سختی‌های زندگی بر سفره می‌گذارند.

سماق: نماد صبر، تحمل، وقار و خویشتن‌داری است و با هدف تاکید بر این ویژگی‌ها بر سر سفره هفت‌سین قرار می‌گیرد. عبارت کنایی "سماق مکیدن"، که به معنای انتظار کشیدن به‌کار می‌رود نیز از همین باور رواج یافته است.

لازم به ذکر است که جز موارد بررسی شده، موارد دیگری هم بر سفره هفت‌سین قرار داده می‌شود که آنها نیز ارزشی نمادین دارند و به نظر می‌رسد که برخی از آنها بازمانده سفره‌آرایی‌های مخصوص جشن‌های دیگری هستند که هفت‌سین بعدها به آنها اضافه شده است. مثل آب، آینه و کتاب مقدس ادیان، تخم‌مرغ و سکه.

---

شخصیت‌های داستان‌های محلی در ارتباط با نوروز

ننه سرما، عمو نوروز (بابا نوروز) و حاجی فیروز هر سه شخصیت‌هایی هستند که زمان پیدایش آنها به دورانی بازمی‌گردد که دین زرتشت دین رسمی جامعه ایرانی بود. طبق داستان‌های محلی ننه سرما (نماد زنانگی و اسطوره مادر، مشابه نوت (Nut) در اساطیر مصر، گایا (Gaia) در اساطیر یونان و فریگ (Frigg) در اساطیر نورس) مادر تمام خدایان است که همسر بابا نوروز (نماد مردانگی و اسطوره پدر، مشابه گِب (Geb) در اساطیر مصر، اورانوس (Uranus) در اساطیر یونان و اودین (Odin) در اساطیر نورس) پدر تمام خدایان است و این دو دوازده فرزند دارند که همانا ماه‌های سال هستند. بابا نوروز تنها یک روز در سال می‌تواند نزد همسر خود بازگردد که این روز همان روز نوروز است و حاجی فیروز نیز همراه بابا نوروز می‌آید تا در کوچه و خیابان خبر رسیدن او را به همگان بدهد.

طبق نظر پژوهشگران ایران باستان شخصیت حاجی فیروز در حقیقت به داستان سیاوش و جشن‌ها و مراسم آن مربوط است و رنگ سرخ لباس او نماد خون سیاوش و چهره سیاه او نماد بازگشتش از دنیای مردگان است که خبر از باروری دوباره زمین آورده است.

با آرزوی نوروزی پیروز و دوری بدسگالان و تاریکی از تمام مردم ایران‌زمین.