نگاهی به مستند آبی به رنگ آسمان: روایتی به گستردگی یک مکتب

برای همه هواداران فوتبال، باشگاه مورد علاقه‌شان یک استثنای بزرگ به نظر می‌رسد اما هواداران استقلال، تیم محبوبشان را به‌عنوان هویتی فراتر از یک باشگاه می‌دانند. استقلال پیش از آن‌که یک باشگاه فوتبال باشد، یک مکتب و مرام فراموش‌نشدنی است که اگرچه در طول تاریخ طولانی‌اش ضربات جبران‌ناپذیری خورده اما هنوز هم ایستاده و با غرور به فوتبال ایران می‌تابد. مستند «آبی به رنگ آسمان» به روایت تاریخ این باشگاه آبی‌پوش پرداخته اما نگاه ریشه‌ای و دقیق آن چندان هم بی‌ایراد نیست. با این حال این مستند در نهایت موفق می‌شود به عنوانی در سطح و اندازه استقلال تبدیل شود. با نقد و بررسی مستند «آبی به رنگ آسمان» همراه ویجیاتو باشید.

امیر رفیعی نامی است که بیشتر از آن‌که در دنیای سینما درخشیده باشد، در حاشیه مستطیل سبز مطرح شده و مستند «آبی به رنگ آسمان» دومین ساخته او پیرامون باشگاه استقلال لقب می‌گیرد. نخستین فیلم مستند رفیعی با نام «من ناصر حجازی هستم...» حواشی کم‌سابقه‌ای را در فوتبال ایران تجربه کرد و چندین بار به دلایل مختلف توقیف شد. مستند دوم یکی از سینمایی‌ترین هواداران دوآتشه استقلال هم چندان بدون دردسر نبود.

دبیر کمیته فنی باشگاه استقلال در سال‌های نه‌چندان دور که سابقه حضور در بخش‌های مختلف مدیریتی این باشگاه را دارد از سال ۱۳۹۵ ساخت مستند «آبی به رنگ آسمان» را آغاز کرد و در نهایت در میانه سال ۱۳۹۸ کار را به اکران گسترده رساند. ساخته رفیعی در سی و ششمین دوره از جشنواره فجر در بخش مستند حضور پیدا کرد و با وجود قرارگرفتن در لیست ده اثر منتخب به‌دلیل عدم پایان پروژه از حضور در بخش نهایی محروم شد. با این حال این مستند در بخش مسابقه ملی دوازدهمین دوره جشنواره سینما حقیقت یک فیلم منتخب بود که مورد توجه تماشاگران هم قرار گرفت. در شرایطی که به نظر می‌رسید مستند «آبی به رنگ آسمان» برای اکران آماده شده، همه‌گیری ویروس کرونا کار را به جایی رساند که این مستند در نهایت به صورت آنلاین منتشر شود و از مدتی پیش تماشای رایگان آن در دسترس است.

براساس ادعای امیر رفیعی و همکارانش، این فیلم مستند میزبان بیشتر از هفتاد تن از پیشکسوتان و بازیکنان سال‌های دور و نزدیک استقلال بوده و همایون ارشادی، مهناز افشار، سیامک انصاری، فرهاد اصلانی، حمیدرضا آذرنگ و بابک حمیدیان وظیفه خواندن نریشن‌های مرحوم خشایار الوند روی مستند «آبی به رنگ آسمان» را برعهده داشته‌اند.

آغازی ناامیدکننده

تصاویر آغازین مستند «آبی به رنگ آسمان» به حدی ناامیدکننده طراحی شده که حتی می‌تواند هواداران پرسپولیس را هم از تماشای آن ناامید کند. با این حال پیش از آن‌که تماشاگر فلسفه و دلیل آغاز عجیب مستند که ابدا در سطح و اندازه باشگاه استقلال را کشف کند، وارد مسیر تاریخ باشگاه آبی‌پوش می‌شود. مستند با روایت روند شکل‌گیری باشگاه دوچرخه‌سواران از اطلاعات ثبت‌شده در مطبوعات و تلویزیون آن زمان نهایت استفاده را می‌برد تا تصویر دقیقی از تاسیس باشگاه محبوب آبی‌های پایتخت را به تصویر می‌کشد.

در این میان صحبت‌های رضا زمینی (یکی از قدیمی‌ترین بازیکنان فوتبال ایران که سابقه بازی برای هر دو باشگاه تاج و دوچرخه‌سواران را دارد) و پرویز شیخان (مدیر هر دو باشگاه تاج و دوچرخه‌سواران) در کنار ناصر عظیمی (روزنامه‌کار کهنه‌کار) هسته اصلی اطلاعات پیرامون تاسیس باشگاه را شکل می‌دهند. مستند «آبی به رنگ آسمان» برای تکمیل داده‌های ارائه‌شده‌اش وابستگی زیادی به اخبار و گزارش‌های مطبوعات دارد و تصاویر آرشیوی تلویزیون کمک شایانی به تاریخ‌نگاری مستند می‌کنند.

اما تدوین و طراحی این داده‌های تصویری کیفیت لازم را ندارد. امیر رفیعی می‌توانست با اندکی خوش‌سلیقگی جذابیت بیشتری به طراحی گرافیکی جزییات مستندش هم تقدیم کند که متاسفانه زیر سایه اطلاعات ریز و درشت مستند آسیب دیده‌اند. از سوی دیگر، به همان میزان که وقایع‌نگاری مستند به دوران معاصر نزدیک می‌شود، حجم بیشتری از داده‌های جذاب به تماشاگر ارائه می‌شود اما بخش قابل توجهی از این اطلاعات پیچیده و گنگ به نظر می‌رسند.

یکی از دلایل سخت‌فهم‌بودن داده‌های نیمه دوم مستند برای تماشاگری که شناختی دقیقی از تاریخ باشگاه استقلال ندارد، آن است که مستند نتوانسته توازن خوبی میان داده‌های تاریخی دو باشگاه دوچرخه‌سواران و تاج با اطلاعات کلیدی درباره باشگاه استقلال ایجاد کند. در شرایطی که جمع‌آوری داده‌های دوران معاصر از پایگاه‌های خبری و روزنامه‌ها آسان‌تر از بررسی صفحه به صفحه آرشیو دهه ۴۰ و ۵۰ مجلاتی مانند کیهان ورزشی به نظر می‌رسد، نیمه اول مستند «آبی به رنگ آسمان» اطلاعات مفیدتر و صریح‌تری برای تماشاگرش تدارک دیده است.

اما دلیل اصلی ابهام در نیمه دوم مستند احتمالا چیزی به جز ناتوانی در تفسیر حجم بسیار بالای اطلاعات نیست. به نظر می‌رسد عوامل «آبی به رنگ آسمان» تحت تاثیر کوه بلند داده‌های باشگاه استقلال در سال‌های اخیر قرار گرفته‌اند و به همین دلیل نتوانسته‌اند اطلاعات بسیار مهم را از داده‌های کلیدی و نکته‌های ارزشمند تاریخ سال‌های اخیر باشگاه تفکیک کنند. نتیجه ترکیب گیج‌کننده‌ای شده که بیشتر به یک گزارش آماری تصویری تبدیل شده است.

از مجموعه سریال‌های فراموش‌شده بخوانید:

• فیلسوف کمدین نیویورکی در سریال Louie
• شیوع ویروسی در سال ۲۰۲۰ در سریال The Last Man on Earth
• جیمز باند بی‌تربیت در سریال Archer
• وقتی والتر وایت در سریال Ozark حسابدار می‌شود
• کمدی‌تر از زندگی کارمندی با سریال The Office
• سریال Freaks and Geeks و روزهایی که ستاره‌های هالیوود نوجوان بودند
• سریال Sons of Anarchy و داستان رفتن و نرسیدن پیوسته
• سریال The X-Files و مخوف‌ترین پرونده‌های ماورایی

مستند اما مبهم

یک مستند برای شکست‌خوردن در رسیدن به اهدافش می‌تواند راه‌های مختلفی را دنبال کند اما هیچ‌چیز به اندازه مطرح‌کردن سوالاتی که پاسخی برای آن مطرح نمی‌شود به هویت استنادی آن ضربه نمی‌زند. مستند «آبی به رنگ آسمان» چندین بار سوالات گوناگونی را مطرح می‌کند که پاسخ دقیقی برای آن‌ها ندارد. داستان دقیقا از جایی بدتر می‌شود که روایت‌های ناتمام مستند با تعصب کم‌رنگ عوامل فیلم آمیخته شده و ترکیب گیج‌کننده‌ای شکل گرفته که در بعضی از لحظات مستند واقعا آزاردهنده به نظر می‌رسد.

مستند «آبی به رنگ آسمان» به‌عنوان فیلمی که وظیفه روایت دوره‌های تاریخی گوناگون یک باشگاه فوتبال را برعهده دارد، از هیچ مسیر و روش دقیقی پیروی نمی‌کند. به همین دلیل وقتی نوبت به تفسیر تاریخ استقلال در روزهای پس از انقلاب می‌رسد، مستند کاری به جز روایت وضعیت مدیرعامل‌ها و آمارهای بازی تیم در برابر پرسپولیس ندارد. در این میان به قهرمانی‌ها و وضعیت نقل و انتقالات استقلال هم اشاره می‌شود. اگرچه در میان همه داده‌های ارائه‌شده در نیمه دوم مستند، روایت عملکرد سرمربی‌های استقلال مانند منصور پورحیدری، ناصر حجازی و امیر قلعه‌نویی کلیدی‌ترین نقش را دارد اما «آبی به رنگ آسمان» شکاف‌های روایتی بسیاری را درون خودش جای داده است. شکاف‌هایی که اگر با دقت بیشتری بررسی و اصلاح می‌شدند، این مستند را به عنوانی خوش‌ساخت‌تر تبدیل می‌کرد.

مانند فوتبال: بیش از حد احساسی

با وجود همه ضعف‌های کوچک و بزرگی که به ویژه در نیمه دوم مستند «آبی به رنگ آسمان» وجود دارد، این مستند در نهایت به هدف اصلی‌اش که همان تحت تاثیر قراردادن هواداران استقلال است، دست پیدا می‌کند. با این حال این دستاورد با روایت بی‌نظیر مستند به دست نیامده و بیشتر به دلیل بازی با خاطرات استقلالی‌ها و قلقلک حس نوستالژیک آن‌ها شکل می‌گیرد.

مستند «آبی به رنگ آسمان» بیشتر شبیه به یک برنامه ویدیویی تقریبا دو ساعته به نظر می‌رسد و علاقه زیادی به رعایت چارچوب‌های کلیدی ژانر مستند ندارد. این آیتم ورزشی به همان میزان که داده‌های جذاب و خیره‌کننده متفاوتی برای تماشاگرش در نظر گرفته سوار احساسات او هم می‌شود. به همین دلیل «آبی به رنگ آسمان» احتمالا از حداقل استانداردهایی که آن را به بهترین مستند درباره تاریخ باشگاه استقلال تبدیل می‌کند، فاصله زیادی دارد.

این مستند روایت سرگذشت متفاوت‌ترین باشگاه تاریخ فوتبال ایران است. باشگاهی که اگرچه تا امروز با سه نام مختلف در مسابقات گوناگون حضور پیدا کرده اما در نهایت آبرو و اقتداری را به جان خریده که در طوفان‌های مرگ‌آور فوتبال ایران هر باشگاهی را به زیر می‌کشد. استقلال صرفا یک باشگاه فوتبال نیست. استقلال یک مکتب ابدی و یک مرام فراموش‌نشدنی است. منش آبی‌ها همیشه تاریخ‌ساز بوده و «آبی به رنگ آسمان» تلاش می‌کند روایت شیرینی از صفحه به صفحه تاریخ آن داشته باشد.

اگر از عاشقان ورزش پرطرفدار و همچنین سینما هستید، پیشنهاد می‌کنیم که سری به مطلب مستند های فوتبالی و آثار برتر این ورزش در دنیای سینما بزنید.

بیشتر بخوانید:

• نقد سریال The End of the F***ing World – یک تعریف سرخوشانه از عشق ابدی
• بهترین انیمیشن‌های غیرهالیوودی ده سال اخیر
• بهترین فیلم‌های گانگستری تاریخ سینما
• آیا هواداران قدرت بیشتری از عوامل یک فیلم سینمایی برای تصمیم گیری دارند؟
• پنج فیلم درباره فوتبال که کم‌تر دیده‌شده‌اند؛ از خیابان گرین تا یونایتد نفرین‌شده
• نقد سریال I Am Not Okay with This – انفجاری هیجان‌انگیز اما احمقانه